Spojrzenie na rodzinę
Dla niektórych ludzi rodzina stanowi najważniejszą wartość. Inni znowuż chcieliby od swoich bliskich uciec jak najdalej i najlepiej nie utrzymywać z nią żadnych stosunków. Na pewno środowisko rodzinne jest czymś wyjątkowym. Nie sposób zaprzeczyć, że wywiera ono ogromny wpływ na pojedynczego człowieka. Z poprzednich artykułów na temat Dorosłych Dzieci Rodzin z Dysfunkcyjnych (DDD) i Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA), możemy się dowiedzieć, jak poważne konsekwencje niesie ze sobą wychowanie w wadliwym środowisku rodzinnym. W związku z tym warto na chwilę pochylić się nad pojęciem rodziny, a także dowiedzieć się, co psychologia ma na ten temat do powiedzenia.
Czym jest rodzina
Niemal każdy z nas jakoś intuicyjnie wie, czym jest rodzina oraz co to znaczy być jej członkiem. Ostatecznie każdy z nas wywodzi się z jakiejś familii. W ten sposób każdy ma pewien obraz, jak takie środowisko wygląda i powinno wyglądać. To wyobrażenie obejmuje sposób funkcjonowania rodziny, reguły, jakie powinny panować w domu, sposoby spędzania wolnego czasu (czy wspólnie, czy oddzielnie), strategie działania i formy komunikacji.
Jednak kiedy przychodzi nam powiedzieć swoje pierwsze skojarzenia na hasło „rodzina”, to zwykle myślimy od razu o swoich bliskich. O mamie, tacie, rodzeństwu, o dziadku i babci, o partnerze lub partnerce, o swoich dzieciach, a może nawet już wnukach. Zwykle z naszymi najbliższymi łączą nas więzy krwi. Jednak należy zauważyć, że nie jest to konieczne. Przykładem tego są pary, które decydują się na adopcję, a także coraz częstsze rodziny patchworkowe, w których ludzie po rozwodzie, mając dzieci z poprzedniego małżeństwa, tworzą nowe związki i nowe systemy rodzinne. Myślenie o rodzinie sprowadza się do opisania jej jako struktury składającej się z pary małżonków (lub po prostu partnerów) i ich dzieci, pełniących konkretne funkcje wobec siebie i jednocześnie wobec całości. Jednak, aby bliżej poznać fenomen grupy rodzinnej jako takiej, to proste ujęcie definicyjne może nie być wystarczające. Każdy opis rodzinny powinien bowiem podkreślać niepowtarzalność klimatu rodziny i wzajemnych bliskich relacji.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna i instytucja
W literaturze zarówno psychologicznej, jak i pedagogicznej rodzina jest często przestawiana jako podstawowa grupa społeczna lub też najważniejsza komórka społeczeństwa. Grupę rodzinną różni spośród innych grup wspólne gospodarstwo domowe, wspólne nazwisko, własność, czy ciągłość biologiczna. Familia dodatkowo łączy swoich członków wokół wspólnego ogniska domowego poprzez akty wzajemnej pomocy i wsparcia oraz tradycję rodzinną i społeczną.
Rodzinę można też traktować w kategoriach instytucji społecznej. Takie rozumienie podkreśla cechy rodziny, związane z jej formalnym ustanowieniem i funkcjonowaniem zgodnie z określonymi normami społecznymi (nierzadko regulowanymi prawnie).
Rodzina jako system
Mówiąc o środowisku rodzinnym, nie sposób wspomnieć o ujęciu systemowym. Zgodnie z tym ujęciem rodzinę można przedstawić jako system. System ten określa wszystkich członków rodziny, traktowanych jako całość, jednak z podkreśleniem zachodzących między nimi złożonych i wzajemnych relacji. Systemowe rozumienie rodziny zwraca uwagę, że system wpływa na jednego jego członka. On natomiast swoim działaniem może wpływać na system. Jakakolwiek zmiana poszczególnego elementu systemu pociąga za sobą przeobrażanie całości i na odwrót.
Przykładowo, jeśli dziecko zachoruje, cała familia musi zmienić swoje codzienne plany. Trzeba wziąć wolne w pracy, aby zaopiekować się dzieckiem, umówić wizytę u lekarza, wydać pieniądze na potrzebne antybiotyki itd. Jednocześnie podejście całego systemu rodzinnego do chorowania wpływa na sposób traktowania choroby przez dziecko, nawet na jej przebieg. Przykładowo, dziecko może się cieszyć, że zamiast iść do szkoły może zostać w domu i oglądać telewizję. W związku z tym może nawet symulować dodatkowe objawy, aby przedłużyć chorowanie. Jednocześnie inne dziecko może odczuwać poczucie winy, że przez jego chorobę rodzice mają więcej problemów. A z tego powodu starać się jak najszybciej wyzdrowieć.
Role społeczne i role rodzinne
System rodzinny wiąże się ze sprawowaniem charakterystycznych ról społecznych, jakimi są role rodzinne. Można je wyjaśnić jako powtarzające się wzorce zachowań. Dzięki nim dane osoby mogą realizować omówione niżej funkcje środowiska rodzinnego, a także zaspokajać potrzeby należących do niej osób. Ustanowienie jasnych ról rodzinnych wiąże się bezpośrednio z jej umiejętnością do radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego, jak i niespodziewanymi kryzysami. Niektóre zadania związane z rolami, takie jak okazywanie sobie nawzajem wsparcia, dotyczą każdego członka systemu. Natomiast zadanie te są w dużej mierze zależne od pełnionej roli określonego członka rodziny (np. rodzic, babcia) i w związku z tym od danego etapu w życiu człowieka.
Przykładowo, to do rodziców należy zarządzanie rodziną oraz zadbanie o zasoby materialne, które pozwolą jej na stosunkowy dobrobyt. Również na nich spoczywa obowiązek wychowania, kształtowania umiejętności życiowych młodszych członków systemu i stymulowanie ich do rozwoju. Jeśli jest inaczej mamy do czynienia z parentyfikacją. Jednocześnie partnerzy pełniący rolę rodziców, muszą też zatroszczyć się o relację między sobą. W związku z tym nie bez znaczenia jest aspekt miłości i poziom zazdrości między małżonkami.
Funkcje
Na podstawie ról rodzinnych, wyróżnia się określone funkcje:
- Ekonomiczna: wykonywanie pracy zarobkowej w celu zaspokojenia potrzeb materialnych rodziny
- Prokreacyjna: zajście w ciąże i urodzenie potomków, a w tym także zaspokajanie potrzeb intymnych partnerów
- Opiekuńczo-wychowawcza: zapewnienie opieki nad dziećmi i zadbanie o ich odpowiednie wychowanie
- Socjalizacyjna: związana z procesem socjalizacyjnym
- Psychohigieniczna: rozwój emocjonalny członków rodziny, budowanie samooceny, stawianie przez nich celów życiowych itd.
Przekaz międzypokoleniowy
Rodzina jest wyjątkowym środowiskiem społecznym. Jej oddziaływania zostają w jednostce przez całe życie. Członkowie rodziny od momentu urodzenia wpajają nam pewien zintegrowany obraz rzeczywistości, norm, wartości i zasad. Znaczy to, że nasze wyobrażania i przekonania w odniesieniu do otaczającego nas świata, zjawisk, jakie mają w nim miejsce, czy relacji społecznych są w pewnym sensie wypadkową poglądów i wizji przekazywanych nam przez rodzinę. Innymi słowy, wyjaśnienia i interpretacje nakładane przez jednostkę na różne sytuacje i wydarzenia, w których uczestniczy, osadzają się w doświadczeniach społecznych, kulturowych, a także historycznych jej systemu rodzinnego. Psychologia nazywa to zjawisko transmisją międzypokoleniową, czyli właśnie ciągłością pokoleniową w aspekcie przekonań i wzorców zachowań. Procesy tej transmisji odpowiadają za poczucie przynależności do systemu rodzinnego i wspólnej historii.
Należy zwrócić uwagę, że chociaż transmisja międzypokoleniowa jest zwykle przekazem starszego pokolenia do młodych, to może być również na odwrót. Przykładowo w obliczu zmian technologicznych, młodsze pokolenie, które z reguły dużo szybciej nabyło obycie z komputerami i komórkami, mogło przekazać swoją wiedzę starszym. Podobnie dzieje się, gdy młodsze pokolenia jako pierwsze ma styczność z sytuacją, z którą nasi przodkowie się dotychczas nie zetknęli (np. rozwód, niepełnosprawność dziecka).
