Popularność rozdwojenia jaźni
Każdy z nas słyszał o poważnym i niepokojącym zaburzeniu psychicznym, jakim jest rozdwojenie jaźni, nazywane też zaburzeniem osobowości mnogiej, osobowością wieloraką, osobowością mnogą lub brzmiącym chyba najbardziej złowrogo – rozszczepieniem osobowości. To zaburzenie zainspirowało mnóstwo twórców książek i filmów i jest dosyć rozpowszechnione w popkulturze, w porównaniu do innych chorób psychicznych. Wiele osób kojarzy je jako posiadanie wielu osobowości lub inaczej kilku zupełnie różnych osób naraz w jednym ciele. Ciągłe zmiany zachowania i nieprzewidywalność mogą budzić prawdziwy lęk odbiorców literatury i filmu, dotykających tego motywu. Jednak warto zastanowić się, jaka jest prawda o tym zaburzeniu i na czym ono faktycznie polega.
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości
Zgodnie z obecnie obowiązującą klasyfikacją zaburzeń psychicznych DSM-5 oraz najnowszym nazewnictwem wyżej wspomniane zaburzenie określa się jako dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (z ang. dissociative identity disorder, w skrócie DID) oraz należy do grupy zaburzeń dysocjacyjnych.
Obraz kliniczny
Charakterystyczną cechą dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości jest występowanie naraz co najmniej dwóch oddzielnych tożsamości, które na zmianę obejmują kontrolę nad zachowaniem danej osoby. Faktycznie można mieć wrażenie, że są to kompletnie niepodobne do siebie osobowości zamknięte w jednym ciele. Jednak nie są to zupełnie różne, w całości rozwinięte i spójne osobowości, lecz różne tożsamości tej samej osoby. Każda z tych tożsamości, nazywanych też alter ego, wydaje się mieć zupełnie inny obraz siebie, inne zainteresowania, inne cechy osobowości, historię przeszłości, a także imię (chociaż zdarzają się też przypadki tożsamości, jedynie połowicznie odrębnych, a więc zależnych od innych tożsamości). Wybrane z nich mogą przyjmować ogólne nazwy jak choćby „pielęgniarka”. Dodatkowo różnicami między nimi mogą być:
- Płeć (niezależnie od biologicznej płci danej osoby, tożsamości mogą być zarówno męskie i żeńskie)
- Wiek (wiek odmiennych tożsamości może być bardzo różny, niektóre tożsamości przestawiają siebie jako kilkuletnie dzieci, a inne jako starsze osoby)
- Lateralizacja
- Charakter pisma
- Orientacja seksualna
- Sposób mówienia
- Wada wzroku
- Znajomość języków obcych i różnych umiejętności (np. gry na instrumencie muzycznym)
- Emocjonalność
- Styl bycia
- Inteligencja
- Samokontrola
Jak już zostało wspomniane, takich tożsamości musi być co najmniej dwie w jednej osobie, aby móc stwierdzić dysocjacyjne zaburzenie tożsamości. Jednak ilość takich tożsamości może sięgać nawet dwustu w jednej osobie.
Wyróżniane tożsamości
Wyróżnia się:
- Tożsamość pierwotną, czyli prawdziwą tożsamość danej osoby
- Tożsamość gospodarczą, która to tożsamość pojawia się najczęściej i funkcjonuje najlepiej spośród innych. Niekoniecznie jest ona równoznaczna z tożsamością pierwotną.
- Tożsamości odmienne
Zmiana z jednej tożsamości w drugą następuje raczej bardzo szybko, nawet w parę sekund. Najczęściej dzieje się to pod działaniem jakiegoś stresora. Nowa tożsamość, która wskoczyła na miejsce poprzedniej, zwykle ma lukę w pamięci. Nie wie ona, co się działo w obecności poprzedniej tożsamości. Niektóre tożsamości wiedzą więcej o sobie nawzajem niż inne. Zdarza się, że jedna z nich dzierży kontrolę i dominuje nad innymi (np. poprzez omamy i rozkazywanie za pomocą głosu w głowie).
Trauma przyczyną
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości powstaje w związku z najczęściej złożoną i chroniczną traumą. Zdecydowana większość pacjentów z tym zaburzeniem ma za sobą historię wykorzystania seksualnego, maltretowania i przemocy fizycznej i psychicznej w okresie, kiedy jeszcze byli dziećmi. Nieświadome wyodrębnienie różnych tożsamości miało za zadanie poradzić sobie z doświadczaną traumą. Różne tożsamości pełnią więc funkcje ochrony danej jednostki przed jej traumatycznymi wspomnieniami.
Jak już zostało wspomniane, odmienne tożsamości są w pewnym sensie cząstkami jednej osoby. Potrzeby i tendencje, które były powstrzymywane i niespełnione przez daną osobę, zwykle bywają realizowane poprzez inne tożsamości. Przykładowo, jeśli pacjent na co dzień jest cichy i spokojny, to któraś z jego tożsamości może być energiczną duszą towarzystwa, której wszędzie pełno. Jednocześnie tylko niektóre z nich (lub jedna z nich) zdaje sobie sprawę z przeżytej traumy.
Występowanie
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości rozpoczyna się zwykle w okresie dzieciństwa. Natomiast pierwsze diagnozy stawiane są dopiero w okresie nastoletnim lub wczesnej dorosłości. Jeszcze w latach 70 XX wieku dysocjacyjne zaburzenie tożsamości było bardzo rzadkie. Współcześnie może ono dotykać aż 1% populacji ogólnej, chociaż szacunki nie są do końca jednoznaczne. Zdecydowanie częściej (od 3 do 9 razy) to zaburzenie występuje u kobiet, niż u mężczyzn, co może być związane z tym, że kobiety częściej doświadczają traumy spowodowanej przemocą seksualną w dzieciństwie.
Kontrowersje wokół dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości
Co ciekawe, dysocjacyjne zaburzenie tożsamości jest dużo częściej diagnozowane przez klinicystów ze Stanów Zjednoczonych niż z Europy. Obserwuje się też wzrost rozpowszechnienia tego zaburzenia w porównaniu do poprzednich dekad.
Trudno ustalić wyjaśnienie tego zjawiska. Może się ono wiązać z tym, że specjaliści od zdrowia psychicznego współcześnie stawiają więcej takich diagnoz, niż w rzeczywistości powinno mieć to miejsce ze względu na zainteresowanie tym zaburzeniem, przez co mogą je podejrzewać u większej ilości swoich pacjentów. Jednocześnie możliwe, że w przeszłości zamiast stwierdzenia dysocjacyjnego zaburzenia osobowości stawiano mylnie diagnozę schizofrenii. Istnieją też kontrowersje odnośnie do prawdziwości odpamiętanych wspomnień.
Zaburzenia współwystępujące
Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości współwystępuje z wieloma innymi zaburzeniami, takimi jak:
Ponadto, dodatkowe trudności dotyczące dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości to:
- Autoagresja
- Myśli, a także próby samobójcze
- Bóle głowy
- Halucynacje
- Amnezja dysocjacyjna
- Fuga dysocjacyjna
Leczenie
Chociaż jest mało danych na ten temat, to dysocjacyjne zaburzenie tożsamości najprawdopodobniej można skuteczne leczyć za pomocą psychoterapii. Zwykle terapia ma charakter psychodynamiczny lub integrujący różne nurty. Skupia się ona na wglądzie danej osoby, odpamiętaniu doświadczonej traumy, która przyczyniła się do rozwoju zaburzenia oraz przepracowaniu jej. Wymaga to odpowiednich umiejętności i kompetencji ze strony psychoterapeuty. Taka terapia jednak umożliwia stopniową integrację kolejnych tożsamości, ale też pamięci i świadomości, aż do jednolitej i spójnej osobowości. Ponieważ dysocjacyjne zaburzenie tożsamości jest złożonym zaburzeniem oraz ma charakter przewlekły, leczenie również jest zwykle długotrwałe i może zajmować nawet wiele lat.
Skuteczne w przypadku terapii zaburzeń dysocjacyjnych okazują się szczególnie techniki hipnozy klinicznej. Nierzadko dzięki niej możliwe jest nawiązanie kontaktu z innymi tożsamościami oraz osiągnięcie połączenia ich ze sobą. Jednocześnie należy dążyć do poprawy innych symptomów i zaburzeń współistniejących.
To ważne, aby pacjent z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości zrozumiał, że tak trudne dla niego zagrożenie pozostało w przeszłości, obecnie jest on w bezpiecznym środowisku i przede wszystkim nie ponosi żadnej odpowiedzialności, za zło, które zostało mu wyrządzone.
Podsumowanie
Jak przedstawił to David Spiegel, problem dysocjacyjnego zaburzenia osobowości nie dotyczy tego, że dana osoba ma więcej niż jedną osobowość, lecz że ma ona mniej niż jedną. Jej osobowość jest bowiem „rozszczepiona” na części, które nie są zintegrowane ze sobą. Dzięki jednak odpowiedniej diagnozie i terapii osoby z dysocjacyjnym zaburzeniem osobowości mają szansę na powrót do zdrowia psychicznego.
