Klika słów o sukcesie
Sukces jawi się nam jako spełnienie marzeń, ostateczne zdobycie upragnionego celu i osiągnięcie pełni szczęścia. Zdefiniowanie, czym jest sukces ma charakter indywidualny, ponieważ każdy z nas przez sukces rozumie trochę coś innego. Jednak w przestrzeni publicznej sukces jest zwykle utożsamiany z sukcesem zawodowym. Często jego osiąganie oznacza mozolne wspinanie się po szczeblach kariery, aby w końcu zdobyć wymarzone i satysfakcjonujące stanowisko pracy i związaną z nim pozycję społeczną i zawodową. Dodatkowo zwraca się uwagę na aspekt jednoczesnego posiadania wspierającej i kochającej rodziny.
Kobieta na szczeblach kariery
Niestety wiele statystyk informuje o tym, że choć kobiety i mężczyźni na niższych stanowiskach są zatrudniani na podobnie równych zasadach, to jednak na wyższych, kierowniczych stanowiskach zatrudnianych kobiet jest już dużo mniej. Czy oznacza to, że kobiety są mniej inteligentne, mniej ambitne i rzadziej wykazują umiejętności liderskie? Mylny wniosek. Niestety za to zjawisko prawdopodobnie odpowiada szereg mechanizmów społecznych, które utrudniają kobietom stopniowy awans zawodowy. Dzisiejszy artykuł poruszy najważniejsze z nich.
Lęk przed sukcesem?
Dysproporcja kobiet i mężczyzn na kierowniczych stanowiskach była wyjaśniana przez badaczy za pomocą lęku przed sukcesem. Fenomen lęku przed sukcesem został odkryty i po raz pierwszy poruszony w środowisku akademickim przez Matinę Horner. Przeprowadziła ona badanie, w którym prosiła o przeczytanie krótkiej historyjki opisującej osiągnięcia zawodowe Annie lub Johna. Historyjka była identyczna, a jedyną różnicą było imię i płeć jej bohatera. Okazało się, że badani bardziej negatywnie oceniali te same osiągnięcia w wykonaniu z Annie, niż Johna. Główna bohaterka była odbierana jako agresywna, mało kobieca. Zakładano, że po osiągnieciu sukcesu będzie samotna, znerwicowana, z poczuciem straconego życia, zamiast satysfakcji i spełnienia. Zdaniem Horner takie reakcje odzwierciedlały oczekiwania, że pracowanie nad rozwojem kariery zawodowej przez Annie, a więc postępowanie niezgodnie z kobiecym stereotypem zakończy się dla niej przykrymi konsekwencjami w postaci ostracyzmu społecznego. Późniejsza replikacja, czyli powtórzenie badania, również przyniosło podobne wyniki.
Tak więc lęk przed sukcesem polega on na odczuwaniu silnego lęku (szczególnie przez kobiety) przed osiągnięciem wysokiej posady zawodowej. Wiąże się to z odrzuceniem przez społeczeństwo z powodu zachowań niezgodnych ze stereotypem prawdziwej kobiety. Przedstawia on obraz kobiety jako strażniczki ogniska domowego, a więc często zajmującej się domem i wychowaniem dzieci, zamiast rozwijaniem własnej kariery. Kobiety zgodnie ze swoim stereotypem płci są utożsamiane z opiekuńczością, troskliwością, a także wrażliwością, uległością i byciem miłą. Sukces zawodowy według koncepcji lęku przed sukcesem miał więc powodować odrzucenie ambitnej kobiety przez społeczeństwo. Dodatkowo miał utrudniać jej spełnienie potrzeb afiliacji, a więc np. założenia rodziny, a także pełnienie kobiecych stereotypowo ról społecznych, takich jak bycie żoną, czy matką.
Po dalszych badaniach…
Jednak dalsze badania w tym zakresie wykazały, że mężczyźni również odczuwają lęk przed sukcesem. Dzieje się to w sytuacjach podejmowania działań lub zawodów niepasujących do ich stereotypu męskości. Tak więc obie płcie nie różnią się pod względem odczuwanej intensywności lęku przed sukcesem. Czy to znaczy, że teorię Horner można wyrzucić do kosza?
Zjawisko odwetu na sprawczych kobietach
Chociaż zarówno kobiety, jak i mężczyźni czują pewne obawy wobec reakcji społeczeństwa, kiedy podejmują zachowania nieodpowiadające ich stereotypowi płci, to jednak istnieje pewna asymetria w tym zakresie. Udowodniono, że kobiety, których wypowiedzi mają charakter nacisku oraz asertywności (np. „z całą pewnością można twierdzić, iż…”) są oceniane przez innych jako słabiej przekonujące, niż kobiety, które w swoich wypowiedziach sprawiają wrażenie, jakby się wahały i zastanawiały nad ich pewnością (np. „wydaje mi się, że można sądzić..”). W przypadku mężczyzn nie obserwuje się takiej zależności. Idąc dalej, według badań kobiety są bardziej lubiane i odbierane jako miłe, kiedy zgadzają się z drugą osobą, natomiast mniej wtedy, gdy wyrażają odmienne zdanie. Mężczyźni zaś są tak samo lubiani bez względu na to, czy zgadzają się bądź nie z drugą osobą.
Psychologia społeczna nazywa to zjawisko odwetem na sprawczych kobietach. Dotyczy ono tego, że kobiety podkreślające swoją sprawczość, a więc również swoje doświadczenie, zdolności, ambitne zamierzenia, są odbierane jako osoby kompetentne i profesjonalne. Jednak w tym samym czasie spostrzega się je jako posiadające małe umiejętności społeczne i miękkie, a więc m.in. te wpływające na relacje interpersonalne z innymi pracownikami. Innymi słowy, doceniając ich sprawczość, zakłada się, że gorzej radzą sobie w aspektach wspólnotowych. Jednocześnie badania nie wskazują, aby w przypadku mężczyzn było podobnie. Jeśli wykazują oni typowo wspólnotowe zachowania (np. opieka nad dziećmi) to niekoniecznie są spostrzegani przez innych jako radzący sobie gorzej w działaniach sprawczych. Można powiedzieć, że postępowanie odpowiadające stereotypowi płci jest bardziej wymagane przez społeczeństwo w odniesieniu do kobiet, niż do mężczyzn.
Odwet na sprawczych kobietach w środowisku pracy
Niestety zjawisko odwetu na sprawczych kobietach wpływa szczególnie negatywnie na ich pozycję zawodową w środowisku pracy. Wymaga to w pewnych sensie odpowiedniego akcentowania swoich kompetencji i umiejętności, aby być docenianą w pracy i awansować, ale w taki sposób, żeby nie zostać określoną jako agresywna i apodyktyczna. Sytuacją szczególnie trudną jest zajście w ciążę i wychowanie małego dziecka przez dotychczas bardzo aktywną zawodowo kobietę. Założenie rodziny wpływa pozytywnie na postrzegane cechy wspólnotowe zarówno u kobiety, jak i mężczyzny. Jednak tylko ta pierwsza z nich traci równolegle na postrzeganej przez innych sprawczości.
Co to jest szklany sufit
Wiele osób mogło się już dotychczas spotkać z pojęciem szklanego sufitu. Oznacza ono nieformalne ograniczenia w awansowaniu zawodowym i politycznym w odniesieniu do „płci pięknej”. Kobiety wspinają się po szczeblach kariery zawodowej i… odbijają się od szklanego sufitu. Nie mogą zajść dalej, przez co nadal brakuje kobiet na wysokich stanowiskach, związanych z zarządzaniem i sprawowaniem władzy. Współcześnie nadal rola przywódcy wiąże się ze stereotypowo męskimi cechami. Kobietom ciężej jest wypracować ważną pozycję w hierarchii sprawowania władzy. Częściej też mierzą się z dezaprobatą społeczeństwa, pomimo braku różnic między płciami w zakresie kompetencji umysłowych. Istnieje mnóstwo badań naukowych, które przekonują o tym, że poziom inteligencji między kobietami a mężczyznami jest identyczny. Jednak należy jeszcze omówić jedno zjawisko mogące wpływać na nierówne szanse zawodowe kobiet i mężczyzn.
Zagrożenie stereotypem
W latach 90 XX wieku Claude Steele w swoim badaniu wykorzystał stereotyp, jakoby kobiety miały mieć gorsze wyniki z matematyki. Poprosił studentów renomowanego Uniwersytetu Stanforda o wypełnienie serii wymagających zadań matematycznych. Połowie grupy dostarczono informację, że zadania zostały wybrane tak, aby nie dyskryminowały żadnej z płci. Natomiast drugiej połowie zasugerowano, że test będzie sprawdzał umiejętności między kobietami a mężczyznami, sugerując tym samym wyżej wspomniany stereotyp. Jak się okazało, wyniki studentek z drugiej części grupy były dużo gorsze od wyników studentów. Natomiast studentki poinformowane wcześniej o sprawiedliwości testu otrzymały wyniki tak samo dobre, jak studenci. Należy zaznaczyć, że wszyscy studenci biorący udział w badaniu już na wstępie mieli podobnie wysokie umiejętności z matematyki. Powyższe badanie rozwijano jeszcze o kolejne i modyfikowano.
Steele określił zaobserwowane przez siebie zjawisko jako zagrożenie stereotypem. Polega ono na mniejszej sprawności działań w obszarach dotkniętych stereotypem. Dzieje się to na skutek samej wręcz świadomości, że przynależy się do grupy stereotypizowanej, tak że odniesione wyniki mogą okazać się gorsze. Zagrożenie stereotypem skutkuje słabszym poziomem osiągnięć szkolnych i zawodowych, od tych, które mogłyby wynikać z rzeczywistych umiejętności.
Co jest powodem?
Obniżenie sprawności działań wynika najprawdopodobniej z trzech kwestii. Zagrożenie stereotypem budzi samo w sobie stres, co obniża funkcjonowanie poznawcze. Dodatkowo zagrożenie stereotypem powoduje śledzenie swojego zachowania oraz szukania oznak porażki („Czy dam radę?”, „Nie chce wypaść gorzej…”). Wykorzystuje to część pamięci operacyjnej, ograniczając tę przeznaczoną na wykonywanie zadania. Ponadto taka osoba stara się stłumić negatywne myśli, co skutkuje tzw. efektem Wegnera. Wszystko razem wpływa negatywnie na wykonywanie zadań, zarówno wymagających dłuższego namysłu, jak i tych prostych i automatycznych.
Podsumowanie
Konkludując, nie jest tak, że kobiety boją się osiągać sukces. Muszą się jednak mierzyć z dodatkowymi mechanizmami społecznymi, które utrudniają im awans i objęcie kierowniczego stanowiska. Jednak można zaobserwować wiele ruchów społecznych, dążących do równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Samo zaobserwowanie i nazwanie wyżej wymienionych zjawisk społecznych świadczy, o tym że społeczeństwo zaczyna dostrzegać różnice między płciami. Powoli zaczyna dążyć do rewolucyjnych zmian.
