Relacja między osobowością a zachowaniem
Osobowość i zachowanie to dwa z fundamentalnych pojęć w psychologii, które są ze sobą ściśle powiązane. Chociaż często używamy ich zamiennie, oznaczają one różne rzeczy. Osobowość to zbiór trwałych cech psychicznych, które definiują to, kim jesteśmy. Z kolei zachowanie to to, co faktycznie robimy – nasze działania, reakcje i wybory w konkretnych sytuacjach.
Zrozumienie, w jaki sposób osobowość wpływa na zachowanie, to jedno z głównych zadań psychologii. Czy nasze czyny są z góry determinowane przez nasze cechy? A może to one kształtują naszą osobowość?
Jak zdefiniować osobowość?
Osobowość to jedno z najważniejszych i najbardziej złożonych pojęć w psychologii. Jego definicja może się różnić w zależności od przyjętej teorii. Mimo to można wskazać kilka kluczowych elementów, które powtarzają się w większości podejść. W najprostszym ujęciu osobowość to zespół względnie trwałych cech psychicznych, które odróżniają jedną osobę od drugiej. Jest to unikalny wzorzec myśli, uczuć i zachowań, który pozostaje w miarę stały w czasie i w różnych sytuacjach.
Jednak osobowość to coś więcej niż tylko zbiór cech. To również wewnętrzny system regulacji, który pozwala nam na adaptację do otoczenia. Dzięki osobowości jesteśmy w stanie integrować nasze myśli, uczucia i zachowania w spójną całość. Możemy przystosowywać się do zmieniających się warunków życia i budować poczucie tożsamości oraz ciągłości w czasie.
Główne cechy osobowości to jej względna stałość. To oznacza, że choć osobowość może ewoluować pod wpływem doświadczeń, jej podstawowe cechy są stabilne. Ponadto osobowość jest unikalna, co sprawia, że każdy z nas ma swoją niepowtarzalną konfigurację cech, które odróżniają nas od innych. Osobowość ma również silny wpływ na zachowanie, będąc jego predyktorem i wpływając na nasze wybory, reakcje, motywacje i sposób, w jaki wchodzimy w interakcje z innymi.
Czy zachowanie wynika z cech osobowości?
Na pierwszy rzut oka wydaje się to logiczne. Ekstrawertyk będzie szukał towarzystwa, a introwertyk wolał spędzić czas w ciszy. Osoba sumienna dotrzyma terminów, a osoba z wysoką ugodowością będzie unikać konfliktów. Faktycznie, wiele badań potwierdza, że istnieje silna korelacja między cechami osobowości a powtarzalnymi wzorcami zachowania.
Wielka Piątka
Jednym z najpopularniejszych modeli do badania tej zależności jest Wielka Piątka. Koncepcja ta opisuje osobowość za pomocą pięciu głównych wymiarów:
- Otwartość na doświadczenia – skłonność do ciekawości, kreatywności i akceptacji nowych pomysłów.
- Sumienność – tendencja do bycia zorganizowanym, odpowiedzialnym i zdyscyplinowanym.
- Ekstrawersja – zapotrzebowanie na bodźce zewnętrzne, towarzyskość i asertywność.
- Ugodowość – skłonność do bycia życzliwym, empatycznym i współpracującym.
- Neurotyczność – skłonność do doświadczania negatywnych emocji, takich jak lęk, zmartwienie czy frustracja.
Czy osobowość wpływa na zachowanie?
Zgodnie z modelem Wielkiej Piątki, każda z pięciu głównych cech osobowości jest powiązana z określonymi wzorcami zachowań. Poznanie tej zależności pozwala przewidywać, z dużym prawdopodobieństwem, jak dana osoba może zachować się w różnych sytuacjach.
Co oznacza otwartość na doświadczenia?
Osoby z wysoką otwartością na doświadczenia są ciekawe świata, kreatywne i otwarte na nowości. Ich zachowania odzwierciedlają pragnienie poznawania i eksplorowania. Poszukują nowych hobby, smaków i wrażeń, a także chętnie podróżują i poznają inne kultury. Wykazują dużą tolerancję wobec różnorodności i nietypowych pomysłów, są intelektualnie ciekawe i skłonne do filozoficznych rozważań. Często wyrażają się kreatywnie, np. poprzez sztukę, muzykę czy pisanie. Niska otwartość na doświadczenia oznacza większe przywiązanie do rutyny, tradycji i sprawdzonych rozwiązań, a także mniejszą skłonność do podejmowania ryzyka i eksperymentowania.
Wysoki poziom ekstrawersji a zachowanie
Osoby z wysokim poziomem ekstrawersji są zazwyczaj towarzyskie, energiczne i asertywne. Często poszukują stymulacji społecznej. Dlatego można u nich zaobserwować takie zachowania jak inicjowanie rozmów, nawiązywanie nowych znajomości oraz aktywne uczestnictwo w imprezach, spotkaniach i wydarzeniach grupowych. Mają tendencję do głośnego i entuzjastycznego wyrażania swoich opinii, a także do zajmowania centralnej pozycji w grupie i przewodzenia w dyskusjach. Poszukują też ekscytujących i nowych doświadczeń. W przeciwieństwie do nich, introwertycy (o niskim poziomie ekstrawersji) preferują spokojne otoczenie i mniejsze grupy. Ich zachowania to m.in. unikanie tłumów, wnikliwe słuchanie zamiast mówienia oraz spędzanie czasu w samotności na regeneracji.
Ugodowość a zachowanie
Osoby o wysokiej ugodowości są z natury empatyczne, życzliwe i chętne do współpracy. Ich zachowania są zorientowane na dobro innych i unikanie konfliktów. Chętnie pomagają innym i wykazują altruizm, a także akceptują opinie innych, nawet jeśli się z nimi nie zgadzają, aby utrzymać harmonię. Są również dobrymi słuchaczami i udzielają wsparcia emocjonalnego. Reagują na krytykę w sposób łagodny i pojednawczy oraz wykazują współczucie wobec cierpienia innych. Osoby z niską ugodowością mogą natomiast być bardziej krytyczne, konkurencyjne i mniej skłonne do kompromisów. Ich zachowania mogą wydawać się bardziej asertywne, a nawet konfrontacyjne.
Sumienność a zachowanie
Wysoka sumienność objawia się w organizacji, odpowiedzialności i dyscyplinie. Osoby te cechuje planowanie i dążenie do osiągnięcia celów, co przekłada się na konkretne zachowania, takie jak dokładne planowanie zadań i trzymanie się harmonogramu. Charakteryzuje je również wyjątkowa dbałość o szczegóły i porządek, dotrzymywanie terminów i zobowiązań oraz wytrwałość w dążeniu do celu, nawet pomimo przeszkód. Ponadto, osoby te podejmują świadome i przemyślane decyzje. Niska sumienność wiąże się z większą spontanicznością, ale także z tendencją do unikania obowiązków, bałaganu i odkładania spraw na później.
Czy neurotyczność wpływa na zachowanie?
Neurotyczność odnosi się do skłonności do doświadczania negatywnych emocji, takich jak lęk, złość czy smutek. Wysoki poziom tej cechy prowadzi do takich zachowań jak łatwe wpadanie w stres i zmartwienia, częste doświadczanie wahań nastroju oraz skłonność do przejmowania się drobnostkami. Osoby te mają trudności w radzeniu sobie z presją i krytyką, często odczuwają poczucie winy, lęku i frustracji. Osoby o niskiej neurotyczności są bardziej stabilne emocjonalnie, spokojne i pewne siebie, co pozwala im lepiej radzić sobie ze stresem.
Prognozowanie zachowań na podstawie osobowości
Czy to oznacza, że znając czyjąś osobowość, możemy z pewnością przewidzieć, jak się zachowa? Nie do końca. Choć cechy osobowości są silnym predyktorem zachowań, nie są jedynym czynnikiem. Kluczową rolę odgrywa tu również sytuacja.
Psychologia społeczna podkreśla, że siła sytuacji może być tak duża, że nawet osoba o określonych cechach może zachować się w sposób, który wydaje się z nimi sprzeczny. Na przykład, osoba introwertyczna może nagle wygłosić przemówienie, jeśli sytuacja tego wymaga, na przykład, gdy jest liderem projektu i chce zainspirować zespół.
Zjawisko to można wyjaśnić za pomocą koncepcji interakcjonizmu, która mówi, że zachowanie jest wynikiem ciągłej interakcji między osobą a sytuacją. Nasze cechy osobowości dają nam pewien potencjał do zachowania się w określony sposób, ale to sytuacja, w której się znajdujemy, decyduje, czy ten potencjał zostanie zrealizowany.
Co to oznacza?
Dlatego zamiast szukać prostych, deterministycznych zależności, psychologowie mówią o prognozowaniu prawdopodobnym. Znając osobowość, możemy z większym prawdopodobieństwem przewidzieć, jakie decyzje podejmie dana osoba w typowych dla niej okolicznościach. Na przykład, możemy przewidzieć, że osoba z niską neurotycznością będzie lepiej radzić sobie ze stresem niż osoba o wysokiej neurotyczności, ale nie możemy z góry założyć, że nie będzie w ogóle odczuwać lęku.
Podsumowując, chociaż nasza osobowość jest jak kompas, który wskazuje nam kierunek, to sytuacja, w której się znajdujemy, to teren, po którym się poruszamy. Zarówno kompas, jak i teren, są ważne dla zrozumienia, gdzie wylądujemy.
