W psychologii funkcjonują dwa pojęcia temperamentu i osobowości, które, choć na pozór wydają się podobne, to jednak występują między nimi określone różnice.
Podobieństwa
Zarówno temperament, jak i osobowość to terminy należące do poddziedziny psychologii, którą jest psychologia różnic indywidualnych. Dąży ona do wyjaśnienia, dlaczego różni ludzi na te same bodźce i sytuacje reagują czasem zupełnie inaczej.
Temperament
Na początku…
Pierwsze teorie na temat temperamentu tworzył już Hipokrates i Galen. Ten pierwszy zakładał, że w organizmie człowieka są 4 soki (krew, flegma, żółć czarna i źółć żółta) i w zależności od ich stężenia, człowiek ma określoną naturę psychiczną.
Znowuż Galen, nawiązując do teorii ojca medycyny wyróżnił cztery rodzaje temperamentów:
- sangwinika (łac. sanguis – krew),
- choleryka (łac. cole – źółć),
- melancholika (gr. melas – czarna, łac. cole – źółć)
- flegmatyka (gr. phlegma – flegma).
W języku potocznym nadal używamy tych pojęć, mówiąc o melancholii, albo nazywając kogoś porywczego i łatwo wybuchającego gniewem cholerykiem, co świadczy o tym, jak bardzo teoria starożytnych lekarzy przyjęła się i przetrwała mimo upływu czasu.
Czym jest temperament?
Temperament określa raczej trwałe cechy osobowości, które są widoczne u danej osoby już od małego. W związku z tym, że niejako rodzimy się już z określonym temperamentem, to ulega on powolnym modyfikacjom w ciągu dorastania, czy też na skutek oddziaływania wpływów określonego środowiska.
To od temperamentu zależy czy jesteśmy bardziej porywczy, wybuchowi, czy spokojni i zrównoważeni emocjonalnie. Również to, jaki mamy temperament, wpływa na naszą adaptację do środowiska, poziom osiągnięć szkolnych, problemów wychowawczych i zaburzeń zachowania w dzieciństwie. W dorosłości zaś wpływa na osiągnięcia zawodowe, ulubione aktywności, a także na problemy natury psychicznej, takie jak uzależnienia od substancji psychoaktywnych, zespół stresu pourazowego, czy wypalenie zawodowe.
Istnieje bardzo dużo typologii temperamentu, więc nie sposób opisać je wszystkie. W tym artykule zostanie pokrótce przedstawiona typologia konstytucjonalna Kretschmera, która pokazuje nie zawsze właściwie obrane kierunki badań w nauce, oraz teoria psychotyczności, ekstrawersji i neurotyczności (w skrócie PEN) Eysencka.
Typologia konstytucjonalna Kretschmera
Niektóre z typologii temperamentu, w których określony temperament łączono z różnicami w budowie ciała, nazywano typologiami konstytucjonalnymi. Szczególnie sławna jest typologia niemieckiego lekarza, Ernesta Kretschmera. Według niego osoby charakteryzujące się określonym typem budowy ciała mają predyspozycje do danych zaburzeń psychicznych. W swojej teorii wyróżnił cztery rodzaje takiej budowy ciała wraz z odpowiadającymi im trzema zaburzeniami:
- Schizotymik o budowie ciała leptosomatyka (osoba wysoka, szczupła) charakteryzuje się tendencją do zachorowania na schizofrenię
- Cyklotymik o budowie ciała pyknika (osoba niska i krępa) cechuje się skłonnością do zaburzenia afektywnego dwubiegunowego
- Iksotymik o budowie ciała atletyka (atletyczna postura) ma tendencje do epilepsji
- dysplastyk (z widocznymi deformacjami w budowie ciała) natomiast nie ma sprecyzowanego zaburzenia
Należy zaznaczyć, że typologie konstytucjonalne nie znajdują żadnego potwierdzenia w badaniach naukowych, a co więcej, niestety sprzyjały one budowaniu rasistowskich postaw wśród ludzi.
Teoria PEN Eysencka
Teoria Eysenka w zasadzie stanowi teorię osobowości, jednak ze względu na wyraźnie zaznaczone biologiczne podstawy głównych czynników, nosi ona status teorii temperamentu. Według tego autora na temperament składają się 3 czynniki
- psychotyczność
- ekstrawersja
- neurotyczność
Warto zauważyć, że zarówno ekstrawersja, jak i neurotyczność posiadają przeciwny kraniec osi, którymi są odpowiednio introwersja i zrównoważenie emocjonalne. Indywidualne umiejscowienie na wymiarze neurotyczności i zrównoważenia według Eysencka zależy od reaktywności układu nerwowego, szczególnie od układu limbicznego.
Natomiast różnice między ekstrawersją a introwersją Eysenck obrazowo wyjaśniał za pomocą pojęcia poziomu aktywacji. Zgodnie z tym introwertycy (podobnie jak osoby z WWO) cechują się raczej niskim progiem aktywacji, przez co nawet delikatne bodźce wywołują reakcje introwertyka, intensywne zaś budzą jego niechęć. U ekstrawertyka na odwrót – intensywne bodźce są przez niego milej widziane, natomiast te subtelne mogą być oceniane negatywnie (np. jako nudne) lub po prostu niezauważane.
Osobowość
Badania leksykalne
W 1936 roku badacze Allport i Odbert wyciągnęli ze słownika niemal 18 000 słów określających daną osobę. Były to określenia cech, stanów emocjonalnych, umiejętności, czy też opisy wyglądu. Rozpoczęto tym pierwsze prace naukowe nad osobowością, nazywane badaniami leksykalnymi. Na ich podstawie powstały obecnie najważniejsze teorie osobowości.
Czym jest osobowość?
Osobowość oznacza zbiór cech, które w połączeniu tworzą tożsamość danej osoby i spójność jej zachowań. Cechy te budują się na skutek wzajemnej interakcji genów i otoczenia, kształtując unikalną strukturę osobowości, która uwzględnia również temperament i charakter. Można powiedzieć, że to osobowość sprawia, że każdy człowiek jest wyjątkowy. Również to ona wpływa na nasze powodzenie życiowe, przystosowanie do otoczenia, preferencje, wybory, czy zaburzenia psychiczne, w tym szczególnie zaburzenia osobowości.
Wśród teorii osobowości największą popularność zdobyły szesnastoczynnikowa teoria Cattella i wzorowana na niej, a obecnie najbardziej znana pięcioczynnikowa struktura osobowości Costy i McCrae’a.
Szesnastoczynnikowa teoria Cattella
Cattell wyjaśniał osobowość jako konstrukt psychiczny umożliwiający przewidzenie dalszego działania jednostki w danej sytuacji. Wyróżnił on cechy powierzchniowe, które możemy zauważyć, po prostu obserwując czyjeś zachowania oraz cechy źródłowe, które są jakby podstawą dla cech powierzchniowych i to właśnie one składają się na osobowość i spójność. Zarówno cechy powierzchniowe, jak i źródłowe można podzielić na:
- cechy zdolnościowe (odgrywające szczególną rolę przy radzeniu sobie z różnymi zadaniami, np. inteligencja)
- cechy temperamentalne (dotyczące szczególnie szybkości reagowania i emocjonalności)
- cechy dynamiczne (odnoszące się do indywidualnego pobudzenia)
Na tej podstawie Cattell stworzył 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości, co pozwoliło na dalsze badania empiryczne. Teoria Cattella wywarła wpływ na późniejsze teorie osobowości, szczególnie Wielką Piątkę Costy i McCrae.
Pięcioczynnikowa struktura osobowości Costy i McCrae’a
Współcześnie najbardziej rozpowszechnioną teorią osobowości i powstałą na skutek szeroko zakrojonych badań psychometrycznych, obejmujących populację z całego świata, jest tzw. Wielka Piątka Costy i McCrae. Określa ona pięcioczynnikową strukturę osobowości, na którą składają się:
- neurotyczność (ang. neuroticism)
- ekstrawersja (ang. extraversion)
- otwartość na doświadczenie (ang. opennes to experience)
- ugodowość (ang. agreeableness)
- sumienność (ang. conscientiousness)
Autorzy opracowali odpowiadające teorii kwestionariusze o nazwie NEO-FFI i NEO-PI-R (wykorzystywany do badania również młodzieży). Zostały one zaadoptowane do warunków polskich pod nazwą inwentarzy osobowości NEO-FFI i NEO-PI-R, z czego ten drugi jest częściej stosowany, ze względu na dokładniejsze opcje diagnostyczne.
Różnice między temperamentem a osobowością
Podsumowując, osobowość stanowi dużo szersze pojęcie, które obejmuje w swojej definicji również temperament. Dodatkowo temperament ma charakter wrodzony, natomiast osobowość powstaje na skutek doświadczeń dziecka o określonym temperamencie z danym jego otoczeniem. Dodatkowo cechy temperamentalne takie jak: żwawość, lękowość, ciekawość, poszukiwanie stymulacji itp. można również obserwować w świecie zwierząt.
