Zrozumieć niewidzialne rany
Trauma to słowo, które w ostatnich latach przeniknęło do głównego nurtu debaty publicznej. Słyszymy o niej w kontekście wielkich katastrof, ale też w rozmowach o trudnym dzieciństwie czy toksycznych relacjach. Choć termin ten bywa nadużywany, w psychologii klinicznej oznacza on konkretne, głębokie pęknięcie w poczuciu bezpieczeństwa człowieka. To nie tylko “smutne wydarzenie” – to moment, w którym świat zewnętrzny lub wewnętrzny staje się tak przerażający, że nasze naturalne mechanizmy radzenia sobie zostają całkowicie sparaliżowane.
Czym właściwie jest trauma?
Etymologicznie słowo „trauma” wywodzi się z greki i oznacza „ranę”. W psychologii nie mówimy jednak o ranie fizycznej, lecz o ranie psychicznej, która powstaje w wyniku ekspozycji na zdarzenie przekraczające nasze zdolności adaptacyjne.
Zgodnie z klasyfikacją DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), trauma wiąże się z bezpośrednim doświadczeniem śmierci, groźbą śmierci, poważnym urazem lub przemocą seksualną. Jednak współczesna psychologia, reprezentowana m.in. przez Gabora Maté czy Bessel van der Kolka, idzie o krok dalej. Podkreślają oni, że trauma to nie to, co ci się przydarzyło, ale to, co wydarzyło się w Twoim wnętrzu w odpowiedzi na to zdarzenie.
Trauma typu I i typu II
Psychologowie często dzielą traumę na dwa główne rodzaje:
- Trauma typu I (ostra) – wynika z pojedynczego, nagłego incydentu, takiego jak wypadek samochodowy, napad czy klęska żywiołowa.
- Trauma typu II (złożona/C-PTSD) – to efekt długotrwałego narażenia na stres, np. dorastania w dysfunkcyjnej rodzinie, wieloletniej przemocy domowej czy niewoli. Ten rodzaj traumy głęboko rzeźbi osobowość i system przekonań o świecie.
Trauma – co się dzieje w mózgu?
Aby zrozumieć wpływ traumy, musimy zajrzeć pod „maskę” naszej czaszki. Kiedy doświadczamy zagrożenia, nasz mózg przechodzi w tryb przetrwania. Kluczową rolę odgrywa tu układ limbiczny, a konkretnie ciało migdałowate – nasz wewnętrzny detektor dymu.
Reakcja “walcz, uciekaj lub zamarznij”
W momencie traumy ciało migdałowate wysyła alarm do całego organizmu. Wydzielany jest kortyzol i adrenalina. Jeśli nie możemy ani uciec, ani walczyć, wchodzimy w stan zamrożenia (freeze) lub zdysocjowania. To ewolucyjny mechanizm obronny – umysł „odłącza się” od ciała, by nie czuć bólu, którego nie da się znieść.
Praca hipokampu i kory przedczołowej
W normalnych warunkach hipokamp porządkuje nasze wspomnienia, nadając im datę i kontekst. Jednak podczas traumy wysoki poziom kortyzolu paraliżuje hipokamp. W efekcie traumatyczne wspomnienie nie zostaje zapisane jako „historia z przeszłości”, lecz jako zestaw surowych, przerażających wrażeń zmysłowych (zapachów, dźwięków, błysków obrazów). Z kolei kora przedczołowa, odpowiedzialna za logiczne myślenie, zostaje wyłączona. Dlatego osoby po traumie często nie potrafią opowiedzieć swojej historii linearnie – ich mózg wciąż wierzy, że niebezpieczeństwo trwa.
Emocjonalne i poznawcze skutki traumy
Trauma nie kończy się w momencie ustania zagrożenia. Ona rezyduje w psychice, zmieniając sposób, w jaki postrzegamy siebie i innych.
Hiperczujność
Osoba po traumie żyje w stanie ciągłego pogotowia. Każdy głośniejszy dźwięk, zmiana tonu głosu partnera czy szybki ruch dłoni może wywołać reakcję stresową. To wyczerpujący stan, który prowadzi do chronicznego zmęczenia, bezsenności i problemów z koncentracją.
Flashbacki i intruzje
To nie są zwykłe wspomnienia. To poczucie ponownego przeżywania traumy tu i teraz. Zapach perfum podobny do tych, które nosił oprawca, może sprawić, że dorosła osoba nagle poczuje się jak przerażone dziecko.
Zmiana schematów poznawczych
Trauma niszczy fundamentalne założenia o świecie, takie jak:
- Świat jest bezpiecznym miejscem.
- Ludzie są z natury dobrzy.
- Mam wpływ na to, co mnie spotyka.
Zamiast tego pojawia się przekonanie: „Nikomu nie można ufać”, „Jestem wadliwy/a”, „Zasłużyłem/am na to”. Te myśli stają się filtrem, przez który pacjent przepuszcza całą swoją rzeczywistość.
Trauma relacyjna i teoria więzi
Szczególnie dotkliwa jest trauma powstała w relacjach z najbliższymi opiekunami. Zgodnie z teorią więzi Johna Bowlby’ego, dziecko potrzebuje „bezpiecznej bazy”, by prawidłowo się rozwijać. Jeśli rodzic, który powinien być źródłem ukojenia, staje się źródłem strachu, dochodzi do tzw. dezorganizacji przywiązania.
Dziecko znajduje się w biologicznym paradoksie: instynkt każe mu uciekać do rodzica, ale to właśnie rodzic jest zagrożeniem. Taka sytuacja prowadzi do głębokich zaburzeń w regulacji emocji w dorosłym życiu. Osoby te często mają trudności w budowaniu bliskich relacji, wahając się między desperacką potrzebą bliskości a panicznym lękiem przed odrzuceniem lub pochłonięciem przez drugą osobę.
Ciało pamięta – psychosomatyka traumy
Bessel van der Kolk w swojej przełomowej książce Strach ucieleśniony (The Body Keeps the Score) udowodnił, że trauma zapisuje się we włóknach mięśniowych, trzewiach i układzie odpornościowym.
Osoby z historią traumy częściej cierpią na:
- Przewlekłe bóle (migreny, bóle kręgosłupa).
- Zaburzenia układu pokarmowego (np. zespół jelita drażliwego).
- Choroby autoimmunologiczne.
- Zaburzenia hormonalne.
Napięcie, którego nie można było rozładować w momencie zdarzenia (ucieczką lub walką), zostaje „uwięzione” w ciele. Dlatego sama terapia poznawczo-behawioralna czasem nie wystarcza – konieczna jest praca z ciałem, aby układ nerwowy mógł poczuć, że jest już bezpieczny.
Mechanizmy obronne a trauma – jak psychika próbuje nas chronić?
Nasza psychika jest niezwykle kreatywna w próbach przetrwania. Uruchamia mechanizmy, które w trakcie traumy są zbawienne, ale w późniejszym życiu mogą stać się przeszkodą.
- Dysocjacja – to poczucie odrealnienia (derealizacja) lub bycia poza własnym ciałem (depersonalizacja). Pozwala “nie być tam”, gdzie dzieje się krzywda.
- Wyparcie – całkowite usunięcie zdarzenia ze świadomości. Pamięć o traumie może powrócić po wielu latach, pod wpływem specyficznego wyzwalacza (triggera).
- Autoagresja i uzależnienia – często są próbą uśmierzenia nieznośnego bólu emocjonalnego lub sposobem na to, by „poczuć cokolwiek” w stanie chronicznego odrętwienia.
Czy z traumy może wyniknąć coś dobrego?
Choć brzmi to kontrowersyjnie, psychologia zna pojęcie posttraumatycznego wzrostu (PTG – Posttraumatic Growth). Nie oznacza to, że trauma była „dobra”. Oznacza jednak, że proces przepracowywania cierpienia może prowadzić do pozytywnych zmian psychologicznych, takich jak:
- Większe docenianie życia.
- Głębsze relacje z innymi.
- Wzrost osobistej siły („Skoro to przeżyłem/am, poradzę sobie ze wszystkim”).
- Zmiana priorytetów życiowych i rozwój duchowy.
Wzrost ten nie dzieje się automatycznie. Wymaga on bezpiecznego środowiska, wsparcia społecznego i często profesjonalnej pomocy.
Droga do zdrowienia – jak leczyć traumę?
Dobra wiadomość jest taka, że mózg jest plastyczny (neuroplastyczność). Naprawa zniszczonych połączeń nerwowych i odzyskanie poczucia bezpieczeństwa jest możliwe. Współczesna psychoterapia oferuje kilka skutecznych metod pracy z traumą:
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) – terapia odwrażliwiania i przetwarzania za pomocą ruchów gałek ocznych. Pomaga „odblokować” traumatyczne wspomnienie w hipokampie i przetworzyć je tak, by przestało wywoływać silny ładunek emocjonalny.
- Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) skoncentrowana na traumie – skupia się na zmianie destrukcyjnych przekonań i stopniowej ekspozycji na bodźce wywołujące lęk.
- Somatic Experiencing (SE) – metoda opracowana przez Petera Levine’a, która koncentruje się na uwalnianiu traumatycznej energii z ciała poprzez świadomość doznań fizycznych.
- System Wewnętrznej Rodziny (IFS) – praca z „częściami” naszej psychiki, które niosą ciężar traumy, i pomoc w ich uzdrowieniu poprzez odnalezienie wewnętrznego centrum (Self).
Rola wsparcia społecznego
Trauma kwitnie w izolacji i milczeniu. Jednym z najsilniejszych czynników chroniących przed rozwojem PTSD jest wsparcie społeczne. Poczucie, że zostaliśmy usłyszeni, zrozumiani i nie jesteśmy oceniani, pozwala układowi nerwowemu powrócić do stanu równowagi.
Często największą przeszkodą w leczeniu jest wstyd. Osoby po traumie czują się „brudne” lub winne temu, co się stało (częsty mechanizm w traumie seksualnej lub przemocy domowej). Edukacja psychologiczna i zrozumienie, że ich reakcje były normalną odpowiedzią na nienormalną sytuację, jest pierwszym krokiem do zrzucenia ciężaru wstydu.
Podsumowanie
Trauma jest potężnym doświadczeniem, które potrafi zmienić architekturę mózgu i sposób patrzenia na świat. Jednak nie musi ona definiować nas do końca życia. Proces zdrowienia nie jest liniowy – bywają dni nawrotów i momenty zwątpienia – ale każda praca nad zrozumieniem własnej historii przybliża nas do odzyskania sprawstwa nad własnym życiem.
Pamiętajmy, że proszenie o pomoc to nie oznaka słabości, lecz najwyższy akt odwagi. Jeśli czujesz, że cienie przeszłości wciąż rzutują na Twoją teraźniejszość, wiedz, że Twój mózg i ciało mają niesamowitą zdolność do regeneracji.
