Jak rozumieć samoocenę?
Człowiek w pewnym sensie ma w naturze wartościowanie wszystkiego, co go otacza i spotyka. Sam dla siebie również podlega ewaluacji. Samoocena w najprostszym, wręcz dosłownym rozumieniu to ocena samego siebie. Zwykle używa się też synonimicznie pojęcia poczucia własnej wartości.
Samoocena jest częściowo stałą cechą osobistą. Można mieć niską, wysoką, negatywną, pozytywną lub stabilną czy niestałą w czasie samoocenę. Jednocześnie jednak jest to pewien proces, jako że nieustannie aktualizujemy naszą ocenę siebie wraz z wydarzeniami dnia codziennego. Wiąże się ona ściśle z tym jakie mamy oczekiwania od siebie samych i przekonania o swoim Ja. Jeśli wypadamy gorzej od tego, co oczekiwaliśmy lub zachowamy się niezgodnie z przekonaniami o sobie (np. uważamy, że jesteśmy dobrze zorganizowani, a już kolejny dzień musimy zostać po godzinach, aby skończyć z zadaniami) to czujemy przykry dysonans poznawczy.
Właściwa ocena siebie
Chociaż wysoka samoocena może się kojarzyć z narcyzami, to jest ona powszechnie pożądana. Osoby o takim poczuciu własnej wartości charakteryzują się tym, że lubią i szanują siebie. Akceptują swoje wady i pozwalają sobie czasem na błędy. Ich samoocena jest stabilna, czyli stała w czasie i niezmieniająca się łatwo pod wpływem otoczenia. Natomiast osoby z niską samooceną są mniej pewne siebie, są pełne lęku oraz są mniej odporne na stres. Niska samoocena wiąże się ryzykiem depresji i zdecydowanie obniża komfort życia.
Konsekwencje
Poczucie własnej wartości jest ważne, dlatego że koreluje z szeregiem różnych zmiennych. Są nimi:
- Wytrzymałość
- Satysfakcja z życia
- Zdrowie
- Ilość osiągnięć zdobywanych w życiu
- Poczucie kontroli
- Motywacja do podejmowania zadań
- Tendencja do odczuwania afektów pozytywnych i negatywnych
Nie jest do końca jasne czy to poszczególne aspekty życia (np. zdrowie, osiągnięcia) sprawiają, że ludzie mają pozytywną ocenę siebie. Może to raczej pozytywna samoocena przyczynia się do lepszego zdrowia, wielu osiągnięć życiowych itd. Mówi się o zasadzie błędnego koła. Polega ona na tym, że osoby o wysokiej samoocenie przekonane o swoich umiejętnościach, angażują się w wiele różnych aktywności. Kończą się one sukcesem i co upewnia te osoby o ich zdolnościach. Natomiast analogicznie osoby z niską samooceną są często przeświadczone o swojej niezdarności i niekompetencji. Z tego powodu decydują się nie brać udziału w nowych działaniach, w związku z tym nie mają nowych osiągnięć. To znów utwierdza je w negatywnych sądach o sobie. Osoby z niską samooceną, zakładające od początku, że się nie uda, mogą też mieć mniejszą motywację do pracy, przez co jej efekt końcowy jest faktycznie marny.
Geneza Samooceny
Jak można było zauważyć wyżej, poczucie własnej wartości zależy w dużym stopniu od naszej historii życia. Innymi słowy, od tego, czy mamy za sobą jakieś osiągnięcia, doświadczenia poradzenia sobie z problemami, czy przeciwnościami. Kłopot jednak polega na tym, że ludzie nieświadomie wybierają poszczególne sytuacje, na podstawie których dokonują swojego wartościowania. Tym samym nie są do końca obiektywni, a ich ocena nie jest w pełni realistyczna. Zwraca się uwagę, że poczucie własnej wartości, podobnie jak cechy osobowości, jest w bardzo dużym stopniu determinowana genetycznie. Wygląda na to, że ok. 50% zmienności ocen własnej osoby może być wyjaśniane właściwościami genetycznymi.
Niezwykle istotne są również oceny na nasz temat rodziców, opiekunów i osób znaczących w dzieciństwie i młodości. Jeśli rodzice postrzegają swoje dziecko jako słabe, głupie, niekompetentne, to wysoce prawdopodobne, że tak też będzie siebie postrzegało to dziecko w dorosłości. Nawet mimo imponującej kariery zawodowej, u takiej dorosłej osoby gdzieś ta myśl o niekompetencji, bezsilności będzie się kołatała z tyłu głowy. Dlatego to jest niezwykle ważne, aby rodzice postrzegali swoje dzieci jako wartościowe osoby, które zasługują na miłość. Aby widzieli, że są one zdolne do rozwiązywania problemów i osiągania celów oraz mają ogromny potencjał do zdobywania wiedzy. Docenianie swoich dzieci pozwala im na budowanie stabilnej i pozytywnej samooceny, co razem z nią zapewnia mnóstwo korzyści dziecku.
Funkcje
W psychologii pojawiło się parę teorii, które starają się wyjaśnić, dlaczego poczucie własnej wartości jest dla nas takie ważne. Jedna z nich mówi, że samoocena stanowi jakby mechanizm, który reguluje nasze zachowanie pod kątem kulturowych standardów. Działanie zgodnie z nimi zaś ma zapewniać nam poczucie sensu i spokój w obliczu przemijalności ludzkiego istnienia. Kolejna teoria zwraca uwagę, że pozytywna i stabilna samoocena stanowi tarczę przed stresorami i porażkami w życiu. Inna z kolei przedstawia poczucie własnej wartości jako połączenie ocen innych ludzi, które zaś informuje nas o poziomie akceptacji przez grupę i (w przypadku niskiej samooceny) ostrzega przed ryzykiem odrzucenia społecznego. Istnieje także teoria, która zauważając, że osoby z wysokim poczuciem własnej wartości częściej odnoszą sukcesy w różnych działaniach, upatruje w ocenach własnej osoby wsparcie dla realizowania własnych planów i zamierzeń. Ostatnia teoria zakłada, że główną funkcją samooceny jest zapewnienie odpowiedniej uważności na sytuacje zagrażające, czyli takie, które mogą być dla nas przykre.
Podsumowanie
Konkludując, żadna z teorii nie wydaje się całościowo i pewnie wyjaśniać, dlaczego pozytywne myślenie o samym sobie sprawia nam tak dużą przyjemność, a negatywne tak ogromną przykrość. Jednak można dzięki nim zauważyć, że poczucie własnej wartości broni nas przed nieprzyjemnymi doświadczeniami, ma wpływ na nasze zdrowie psychiczne i sugeruje właściwe społecznie zachowania.
Jak możemy zadbać o samoocenę?
Warto zauważyć, że sam fakt czytania treści na temat poczucia własnej wartości jest już wysiłkiem, wykonanym na rzecz podniesienia samooceny. Jest ogromna różnica między stwierdzeniem „Jestem po prostu beznadziejny”, a „Czuje się, jakbym był po prostu beznadziejny, bo tak o sobie myślę”. Jeśli zdajemy sobie sprawę, że samoocena to sposób oceniania siebie i myślenia o sobie, zyskujemy w ten sposób kontrole nad samoakceptacją i samopoczuciem.
Należy zwrócić uwagę, że samoocena powstaje na podstawie porównań z innymi ludźmi. Istnieją tzw. porównania w dół i w górę. Osoby z wysoką, a nawet zawyżoną samooceną zwykle dokonują porównań w dół. Chodzi w nich o koncentracje na ludziach, którzy np. zarabiają mniej od osoby porównującej. Natomiast osoby z niską samooceną z reguły mają tendencję do porównywania się w górę. Znaczy to, że skupiają swoją uwagę na tej części osób, które od nich zarabiają więcej. W ten sposób m.in. podtrzymywana jest nieadekwatna samoocena, zarówno ta zawyżona, jak i zaniżona.
Nad samooceną możemy zawsze pracować. Najczęściej dąży się do jej podniesienia. W związku z tym warto nauczyć się przyjmowania pochwał. Czasami, gdy ktoś nas komplementuje, naturalną reakcją bywa zmiana tematu, zaprzeczenie lub natychmiastowe odwzajemnienie się podobnymi miłymi słowami. Podziękowanie w takiej sytuacji jest świetnym rozwiązaniem. Sposobem na zbudowanie lepszej samooceny jest także wypisanie swoich pozytywnych cech. Często w harmidrze dnia codziennego skupiamy się tylko na swoich wadach (np. „zapomniałem kupić mleko”, „nie zrobiłam dzisiaj treningu”, „znowu mam projekt do poprawienia”). To ważne, aby przypomnieć sobie, co się udało zrobić danego dnia, o czym pamiętaliśmy, z czym sobie poradziliśmy, a co przydarzyło nam się miłego. Pomaga to skupić się na pozytywnych stronach swojego Ja. Podobnie zaangażowanie w aktywności, które lubimy i rozwijanie się w nich pozwala nam kształtować przekonanie, że jesteśmy w czymś dobrzy.
