Słowem wstępu
Pieniądze stanowią zainteresowanie przede wszystkim ekonomistów, ale też antropologów, socjologów i wreszcie psychologów. Nieustannie towarzyszą nam one w codziennym życiu. Ciągle nimi obracamy, wydajemy i zarabiamy. Robimy to cały czas. Warto zatem zastanowić się, jakie pieniądze pełnią funkcje oraz skąd biorą się różnice w podejściu do pieniędzy.
Czym są pieniądze?
Kiedy myślimy o pieniądzach, nierzadko w naszej głowie pojawiają się monety i banknoty (w przypadku Polski w walucie złotego). Jednak nie stanowiłyby one żadnej wartości, gdyby za ich pewną ilość nie moglibyśmy kupić określonych dóbr, których potrzebujemy i które nas interesują. Zwracają na to uwagę definicje pieniądza. Rozumieją one pieniądz jako wszystko to, co spełnia funkcję środka służącego do wymiany towarów i usług między ludźmi. Innymi słowy, rolę pieniądza równie dobrze mogłyby pełnić żetony albo jakieś kamyki. Ważne jest tylko, to by były one przez innych akceptowane jako forma zapłaty. Ideą pieniędzy nie jest więc ich wartość, a fakt, że możemy je wymieniać na coś innego. Dobrze to opisuje sławne powiedzenie autorstwa Marylin Monroe „Pieniądze szczęścia nie dają – dopiero zakupy”.
Formy pieniądza
Jak zauważono w poprzednim akapicie, pieniądze w innej formie, niż ta dla nas najbardziej oczywista, również mogłyby być i były używane w przeszłości. Pierwsze transakcje handlowe między ludźmi odbywały się na zasadzie handlu wymiennego. Innymi słowy, płacono określonymi towarami o porównywalnej wartości do tego, co chciano kupić. Charakterystyczne dla tzw. pieniędzy prymitywnych było zatem to, że poza stanowieniem formy płacidła, również można było je same w sobie w jakiś sposób spożytkować (np. skóry wśród Eskimosów). Współcześnie nadal zdarza się nam korzystać z takiej formy zapłaty, np. kiedy dajemy butelkę dobrego alkoholu za pomoc w rozliczeniu podatkowym.
Pierwsze monety pojawiły się w ok. 650 r. p.n.e. w Lidii (tereny obecnej Turcji), pierwsze banknoty dużo później, w IX w. w Chinach. Co prawda już wcześniej wykorzystywano weksle i listy kupieckie, pełniące co prawda bardziej rolę czeków.
Obecnie dużo częściej korzystamy z pieniądza tzw. bankowego lub elektronicznego. Posługujemy się kartami płatniczymi, płacimy telefonem, swoje środki trzymamy na kontach bankowych i wykonujemy transakcje w Internecie. Nie możemy dotknąć tych pieniędzy, mimo że jesteśmy w ich posiadaniu. Mają one symboliczną postać i jako zapis księgowy bazują na wierzytelności banku wobec innych firm i osób prywatnych.
Funkcje pieniądza
Pieniądze muszą spełniać podstawowe i konkretne funkcje, aby możliwe było identyfikowanie danego obiektu jako pieniądza. Poniżej zostało przedstawione wyjaśnienie poszczególnych funkcji.
Funkcja transakcyjna
Najważniejszą i najbardziej podstawową funkcją pieniądza jest to, że dzięki niemu możemy dokonywać transakcji handlowych. Innymi słowy, pieniądze są używane jako zapłata za towary i usługi i pragniemy je mieć nie dlatego, że możemy je zjeść, wypić, ubrać, czy inaczej wykorzystać, ale dlatego, że za ich pomocą możemy znaleźć się posiadaniu rzeczy umożliwiających nam te czynności.
Funkcja tezauryzacyjna
Kolejną funkcją pieniądza jest fakt, że dzięki nim możemy przechowywać nasze zasoby w czasie. Pieniądze podobnie jak antyki, droga biżuteria, działa sztuki czy nieruchomości zachowują w sobie koszt, za który je nabyliśmy i zatrzymują go aż do czasu ich wydania.
W sytuacji inflacji natomiast pieniądz traci swoją wartość w stosunku do poziomu cen. W takich okresach przestaje on pełnić swoją funkcję tezauryzacyjną, ponieważ wartość pieniądza podczas jego wydawania jest mniejsza, w porównianiu do tego, za jaką został on nabyty. Wtedy ludzie wybierają przechowywanie swoich środków w innej walucie lub w formie różnych towarów.
Funkcja obrachunkowa
Należy zwrócić też uwagę, że pieniądze są miernikiem wartości, a więc służą jako jednostka, za pomocą której dokonujemy naszych rachunków. Nadawanie wartości za pomocą liczenia, mierzenia czy szacowania jest czynnością umysłową, którą pieniądze zdecydowanie ułatwiają. Pozwala to na ustalanie właściwych cen i wartości różnego rodzaju dóbr.
Inne funkcje pieniądza
Powyższe akapity odnoszą się do klasycznej teorii ekonomicznej. Jednak nie są to jedyne funkcje charakterystyczne dla środków pieniężnych. Pieniądze odgrywają częściowo rolę ozdobną. Przykładowo, nie daje się drobnych banknotów i monet w kopercie dla pary młodej, nawet jeśli łącznie mają dokładnie taką samą wartość, jak banknoty o większym nominale. Również pieniądze mogą służyć celom kolekcjonerskim. Wiele z nich ma także wartość historyczną. Pieniądze mogą być także formą społecznego podziękowania (np. nagrody pieniężne).
Różnice w postawach wobec pieniędzy
Jedni w wyborze ścieżki zawodowej patrzą przede wszystkim na wysokość zarobków, ponieważ to jest dla nich najważniejsze w wykonywanej pracy. Drudzy szukają bardziej spełnienia zawodowego, przykładając dużo mniej uwagi do ilości zarabianych pieniędzy.
Niektórzy wydają bardzo rozrzutnie. Mówi się wtedy, że pieniądze się ich raczej nie trzymają. Inni starają się być gospodarni i tworzyć sobie większe lub mniejsze oszczędności. Jeszcze inni są skąpi tak bardzo, że wolą chodzić w starych, zniszczonych ubraniach, niż wydać zgromadzone pieniądze, nawet jeśli jest ich całe mnóstwo. Możemy więc zaobserwować różnice indywidualne w zakresie postaw do pieniądza.
Różne postawy wpływają na cały szereg ludzkich zachowań, takich jak efektywność w pracy, podejmowanie działań w celu uzyskania środków pieniężnych (np. szukanie pracy, przedsiębiorczość) lub działań charytatywnych, oszczędzanie i zadłużanie się, styl robienia zakupów (może być bardziej kompulsywny lub właśnie przemyślany i zaplanowany) i dokonywanie moralnych (lub nie) wyborów. Wszystko to wpływa także na poczucie kontroli danej osoby, jej umiejętność samokontroli i poczucie szczęścia.
Pieniądze i emocje
Podobnie jak z postawami wobec pieniędzy, również emocje z nimi związane mogą być bardzo różne. Jeśli uda się nam kupić coś, na czym nam zależało lub coś, co nam się podoba, czujemy radość. Jednocześnie czasami możemy czuć złość, że znowu tyle pieniędzy nam znikło z portfela nie wiadomo kiedy. Czasami też zdarza się partnerom kłócić właśnie o pieniądze. Kupując coś, co nam się podoba, ale co jest nam niepotrzebna lub nie powinniśmy tego kupować, możemy czuć poczucie winy, a nawet wyrzuty sumienia. Niektórzy traktują pieniądze jako tabu i boją się o nich rozmawiać. Mogą czuć też lęk, czy na pewno dobrze dysponują pieniędzmi i czy starczy im na wszystkie zaplanowane wydatki. Wiele osób przymierzających się do decyzji o wzięciu kredytu, obawia się jakiegoś złego wydarzenia (strata pracy, kryzys gospodarczy), który uniemożliwi im spokojne spłacanie pożyczonych środków.
Skąd się bierze podejście do pieniędzy?
Zakłada się, że różne postawy wobec pieniędzy budują się we wczesnym dzieciństwie na drodze socjalizacji. Mogą też one ulegać zmianom, pod wpływem doświadczeń życiowych. Podejście do pieniędzy kształtuje się za sprawą wielu czynników, takich jak kultura, w jakiej się wychowujemy, dochody rodziców, przynależność do danej klasy społecznej, wychowanie, a także oddziaływanie reklam i mediów. Najważniejszą rolę odgrywają rodzice. Co ciekawe według badań szczególnie istotna w tym aspekcie jest postawa matki. Może to sugerować, że to zwykle kobiety pełnią w rodzinie funkcję osoby gospodarującej środkami.
Co ciekawe, okazuje się też, że ludzie różnie podchodzą do pieniędzy w zależności od źródła ich pozyskania. Jesteśmy dużo bardziej ostrożni, jeśli chodzi o wydawanie zarobionej pensji. Robimy to dużo bardziej rozrzutnie, jeśli wydajemy pieniądze, których źródłem jest niespodziewana nagroda pieniężna.
Wpływ pieniądza na stosunki międzyludzkie
Warto zwrócić uwagę, że poza wymianą ekonomiczną, używamy pieniędzy również do wymiany społecznej. Dzięki rzeczom, które kupujemy za pieniądze (np. czekoladki, podróż na Hawaje), możemy wyrazić swoją miłość, przyjaźń, czy wdzięczność. Wykorzystujemy też całe mnóstwo środków na kreowanie naszego wyglądu (ubrania, fryzury, samochody), które mogą komunikować pewne treści. Ludzie nadają pieniądzom siłę zdobywania akceptacji innych, statusu społecznego, miłości, czy wolności. Oczywiście, chociaż pieniądze są w stanie zapewnić nam poczucie bezpieczeństwa lub prestiżu to jednak nie będą mogły zaspokoić mnóstwa innych potrzeb psychologicznych, takich jak potrzeba intymności, bliskości, czy zaufania. Mimo to pieniądze wpływają na motywację ludzi, ich poczucie szczęścia, a wreszcie stosunki między nimi.
Wydawanie pieniędzy jako formę regulacji nastroju
Mimo że sama sytuacja płacenia może powodować nieprzyjemne emocje, to jednak zdarza się, że dla niektórych kupowanie stanowi sposób na poprawę nastroju. Może to być szczególnie częste u osób zmagających z niskim poczuciem własnej wartości lub poczuciem nieporadności życiowej. Interesujące jest, że kupowane w takich wypadkach produkty mają często służyć uatrakcyjnieniu naszego wizerunku wobec innych ludzi. Kobiety więc mogą kupować kosmetyki i ubrania, a mężczyźni wybierają zwykle elektroniczne gadżety. W niektórych przypadkach może to przyjmować patologiczną formę uzależnienia od zakupów, czyli zakupoholizmu.
Czy można żyć bez pieniędzy?
We współczesnym świecie funkcjonowanie bez obracania środkami pieniężnymi nie jest chyba możliwe. Dzięki pieniądzom wymiana towarów i usług jest łatwa. Zdecydowanie skraca to jej czas, przez co usprawnia transakcje i poprawia efektywność całej gospodarki, wpływając pozytywnie na rozwój cywilizacyjny ludzi.
