Rys historyczny
Po raz pierwszy narcyzm został opisany w starożytności w micie o Narcyzie. W literaturze przedmiotu podaje się najczęściej wersję mitu przedstawioną przez rzymskiego poetę Owidiusza. Narcyzm zakochał się we własnym odbiciu, zatracając się w nim sprowadził na siebie śmierć z tęsknoty za nieosiągalnym obiektem miłości.
Pojęcie „narcyzm” wprowadzone zostało przez Näckego w 1899 roku, dla skomentowania poglądów Havelocka Ellisa zawartych w pracy „Autoerotism. A Psychological study”. Ellis jako pierwszy odwołał się do mitu o Narcyzie dla opisania zachowania perwersyjnego. Według niego oznaczało to traktowanie własnego ciała jako obiektu seksualnego. Współcześnie mówić możemy o odmianach zachowań określanych jako „narcystyczne”, od cech przejawiających się u osób dobrze funkcjonujących, przez mieszczące się w granicach normy zaburzenia o stylu narcystycznym, po zaburzenia osobowości.
W kontekście psychoanalizy pierwszą rozprawę poświęconą narcyzmowi opublikował w 1911 roku Otto Rank, łącząc go z próżnością i uwielbieniem samego siebie. W 1914 roku Zygmunt Freud w swej jedynej pracy na ten temat określił narcyzm jako libidalne obsadzenie własnego „Ja”, które w konsekwencji rozwoju ustępuje dojrzałej formie relacji z obiektem.
Obraz kliniczny
Narcystyczne zaburzenie osobowości w 1990 roku zostało włączone jako odrębna jednostka medyczna do DSM-IV. Jak każde zaburzenie występuje w ramach continuum, co pozostaje w związku ze stopniem jego nasilenia. Zdefiniowano je jako utrwalony, utrzymujący się wzorzec poczucia własnej wielkości obserwowany w fantazjach lub zachowaniu. A także utrzymująca się pretensjonalność, potrzeba bycia podziwianym i brak empatii. Zaburzenie pojawia się on we wczesnym okresie dorosłości i przejawia w różnych kontekstach. Szacuje się, że narcystyczne zaburzenie osobowości dotyczy około 1% populacji, przy czym częściej diagnozuje się je u mężczyzn.
Kryteria diagnostyczne
Według ICD-10 narcyzm nie ma sprecyzowanych kryterium rozpoznawania. Zaliczany jest bowiem do kategorii „innych określonych zaburzeń osobowości”. Nie znaczy to jednak, że nie można zaobserwować pewnych cech charakterystycznych dla osób o osobowości narcystycznej. Te zresztą zostały wyszczególnione w innej klasyfikacji – tym razem amerykańskiej. Zgodnie z nim narcyzm charakteryzuje:
- Arogancja.
- Wyniosłość.
- Przekonanie o własnej wyjątkowości.
- Przekonanie, że z racji własnej wyjątkowości większość ludzi jest niegodna kontaktów
- Wymóg ciągłego, ogromnego podziwu ze strony innych ludzi.
- Ludzie o osobowości narcystycznej są przekonane, że należy im się specjalne traktowanie ze strony wszystkich napotkanych osób, a one w ogóle nie muszą się starać.
- Wyolbrzymione poczucie własnej wartości.
- Częste fantazje o własnej wspaniałości, powodzeniu urodzie czy wybitnych wręcz zdolnościach.
- Brak empatii lub bardzo ograniczona empatia.
- Osoby narcystyczne często zazdroszczą ludziom życia i sukcesów lub – z drugiej strony – powszechnie uważają, że inni im zazdroszczą.
- Brak identyfikowania się z innymi ludźmi i ich potrzebami.
- Instrumentalne traktowanie ludzi – są mu oni potrzebni tylko po to, by zaspokajać jego potrzeby.
Diagnoza różnicowa tego zaburzenia uwzględnia zaburzenia współwystępujące, m.in.: zaburzenia nastroju, zwłaszcza z hipomanią, anoreksję, zaburzenia związane ze stosowaniem substancji psychoaktywnych (m.in. kokainy). Ponadto warto wykluczyć inne zaburzenia osobowości: histrioniczne, z pogranicza, antyspołeczne i paranoiczne. Osobowość ta jest szczególnie narażona na zaburzenia adaptacyjne.
4 typy osobowości narcystycznej
W literaturze fachowej wymienia się 4 typy osobowości narcystycznej, które łączą się z innymi zaburzeniami osobowości. Pierwsza to osobowość narcystyczna elitarna, która stanowi czysty wzorzec. Osoba taka jest przekonana o specjalnych, przysługujących jej przywilejach i prawach, co wynika ze szczególnej pozycji w dzieciństwie i pozornych osiągnięć. Co ciekawe przekonanie to nie ma wyraźnego związku z osiągnięciami faktycznymi, poszukuje ona łatwego życia, „pnie” się do góry oraz zabiega o pozycję i korzyści płynące z posiadania oraz „odpowiednich” znajomości.
Druga to osobowość narcystyczna pozbawiona zasad z cechami osobowości antyspołecznej i psychopatycznej. Charakteryzuje się brakiem sumienia, a tym samym jego wyrzutów. Osoba taka jest zwodnicza, nielojalna, mściwa, arogancka. Wykorzystuje innych, jest oszukująca, często dominująca, pełna pogardy wobec innych. Czerpie radość i satysfakcję z upokarzania innych osób, podporządkowuje ich sobie.
Trzeci typ to osobowość narcystyczna uwodzicielska z cechami osobowości histrionicznej. Jest ona prowokująca seksualnie, czarująca, wabiąca i zwodząca, sprytna i wygadana. Ponadto patologicznie kłamie i oszukuje. Broni się przed bliskością i zaspakaja głównie potrzebę bliskości pod kątem seksualnym. Jej ofiarami są szczególnie osoby wrażliwe, empatyczne, często bezradne czy naiwne.
Czwarta to osobowość narcystyczna kompensacyjna z cechami osobowości negatywistycznej i unikającej. Osoba taka stara się pokonać głębokie poczucie niższości kreując iluzje swej wyższości, wyjątkowości, zasługiwania na ciągłą uwagę i uwielbienie. Jej poczucie własnej wartości bierze się z notorycznego przypisywania sobie większego znaczenia.
Narcystyczne zaburzenie osobowości – przyczyny
Nie można jednoznacznie wskazać na czynniki, które powodują narcystyczne zaburzenie osobowości. Wskazuje się, jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, na czynniki genetyczne, wychowawcze czy środowiskowe. Istnieje też w nauce podział na narcyzm pierwotny i narcyzm rozwojowy.
Narcyzm pierwotny to pojęcie, które zostało wprowadzone przez Siegmunda Freuda. W ten sposób określił stan życia, w którym żyją niemowlęta. Zgodnie z Freudem żyją one bowiem w świecie, które złożone jest tylko z „ja”. W tym ujęciu na tym etapie życia każdy człowiek był narcyzem. Narcyz rozwojowy natomiast to coś, co rozwija się w trakcie życia. Mogą za to odpowiadać czynniki genetyczne. Za tą teorią przemawia fakt, że osoby o osobowości narcystycznej często mają w rodzinie kogoś z tym samym zaburzeniem.
Amerykańska psycholog Lorna Smith-Benjamin twierdzi, że zaburzenie to może jednak rozwinąć się też podczas wychowania dziecka. Opisuje ona model wychowania, w którym rodzice nie tyle robią wszystko, by zaspokoić dziecięce potrzeby, co wręcz otaczają swoje dziecko kultem i stawiają na piedestale. W ten sposób dziecko wzrasta w przekonaniu o swojej wyjątkowości i w przekonaniu, że stworzone zostało do celów znacznie wyższych niż przeciętni śmiertelnicy. Dziecko zatem nie ma szans na to, by nauczyć się, że inni ludzie to istoty, które też mają swoje własne potrzeby. Jest przekonane, że wszystko mu się po prostu należy. Narcyzm może się też rozwinąć wtedy, gdy rodzice nie poświęcają dziecku uwagi, a dziecko wzrasta w chłodzie emocjonalnym i bez zaspokojenia potrzeby miłości – wtedy zwraca się ku samemu sobie, żeby tę potrzebę zaspokoić.
Leczenie zaburzenia
Osoby z narcystyczną strukturą osobowości rzadko kiedy same zgłaszają się do leczenia, zazwyczaj kierowane są przez osoby ze swojego otoczenia. W skrajnych przypadkach pacjenci ci odczuwają wewnętrzna pustkę i beznadziejność, martwią się tym, że nie pasują do swojego środowiska społecznego. Przykuwają uwagę i koncentrują się wokół rozważań nad urodą, sławą, bogactwem, jednocześnie zaprzeczając swojej tożsamości. W chwilach kryzysu szukają idealnych specjalistów, z myślą o uzyskaniu wsparcia umożliwiającego powrót do dawnej wielkości.
Leczenie pacjentów narcystycznych jest długotrwałym procesem konfrontowania i przepracowania błędnego koła patologicznej struktury osobowości. Terapia koncentruje się wokół rozwoju realnego obrazu siebie i pogłębianiu związków z innymi ludźmi. Fundamentalnym problemem osób narcystycznych w terapii jest zaprzeczenie zależności od kogokolwiek. Ponieważ być zależnym oznacza dla nich nienawidzić, czuć zawiść i w ich przekonaniu wystawiać się na niebezpieczeństwo bycia wyzyskiwanym, dręczonym, frustrowanym. W toku leczenia, główne obrony pacjentów narcystycznych skierowane są przeciw możliwości wejścia w zależność od psychoterapeuty. Osoby te na świadomym poziomie, w kontakcie z psychoterapeutą wydają nie wykazywać żadnych relacji. Zaprzeczają jakiejkolwiek zależności, nie pozwalają sobie na przyjęcie czegokolwiek od psychoterapeuty, bo wówczas zaczynają odczuwać zawiść, nie chcąc jej czuć, dewaluują i niszczą to co daje im psychoterapia, co z kolei konfrontuje ich z pierwotnym uczuciem pustki i cierpienia.
Terapia w nurcie psychodynamicznym przynosi bardzo dobre efekty wśród pacjentów z narcystycznym zaburzeniem osobowości. Jednak podstawą jest ciężka praca. A za nią stoi zrozumienie, że jest się osobą zaburzoną i chęć do zmiany. Niestety dla wielu narcyzów właśnie ta część jest zdecydowanie najtrudniejsza. Dlatego nierzadko potrzebują wsparcia tym razem prawdziwego, a nie tego dyktowanego zaburzeniem. Warto zatem im go udzielać dla dobra samego narcyza i jego najbliższego otoczenia.
