Systemowa – komunikacyjna terapia rodzin
System jest uporządkowaną całością. Członkowie systemu rodzinnego pozostają w interakcjach między sobą. Wzajemnie na siebie oddziałują, pozostając w dynamicznej równowadze. Relacje między członkami rodziny stanowią strukturę systemu. System rodzinny stanowi system otwarty, czyli taki, który wymienia informacje z otoczeniem. Rodzina jest systemem społecznym, w której członkowie pozostają w relacjach między sobą. Zaburzenia w rodzinach przypisywane są funkcjonowaniu relacji pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Ważna jest również struktura relacji i reguły funkcjonujące w systemie. W pracy z zaburzeniami skuteczna okazuje się komunikacyjna terapia rodzin.
Założenia komunikacyjnej terapii rodzin
W komunikacyjnej terapii rodzin terapeuci zwracają szczególną uwagę na formalne aspekty komunikacji. Terapeuci traktują rodzinę jako system otwarty, zdolny do utrzymywania homeostazy, czyli utrzymywania stabilności rodziny w zmieniających się warunkach zewnętrznych. W terapii komunikacyjnej najistotniejszy jest przebieg komunikacji między poszczególnymi członkami rodziny. Dla terapeuty, podstawą do zrozumienia wydarzeń w rodzinie jest analizowanie sposobów porozumiewania się. Wyróżniono założenia, które pomagają w zrozumieniu komunikacji niezaburzonej i zaburzonej w rodzinach:
Główne założenia
- każde zachowanie werbalne i niewerbalne ma znaczenie komunikacyjne. Porozumiewanie się występuje również wtedy, gdy jest nieświadome, niezamierzone i nieudane. Wszelkie próby uniknięcia porozumiewania się, według założeń terapii komunikacyjnej są patologiczne.
- Każdy komunikat pełni funkcję sprawozdawczą i relacyjną. Każdy komunikat przekazuje treść, ale równocześnie określa charakter relacji między osobami. Przekazy niewerbalne mają duże znaczenie w tym, jak zostaje odebrany nasz komunikat, a tym samym jak zdefiniowana jest nasza relacja. W zdrowych relacjach ważniejsza jest treść komunikatu, niż aspekt ustosunkowania się do komunikatu. W rodzinach funkcjonują pewne reguły, które mówią o przekazach i ustosunkowaniach.
- Istotą relacji pomiędzy dwiema osobami jest nieprzerwana sekwencja komunikatów skierowanych do siebie nawzajem. Każdy komunikat osoby można potraktować jako reakcję na poprzedni komunikat partnera. Może to być również reakcja na wzmocnienie uprzedniego zachowania, a także jako bodziec do wywołania kolejnego zachowania. Wzór porozumiewania się między ludźmi ma charakter kołowy, przyczynowo-skutkowy.
- Kolejne założenie mówi o tym, że proces komunikacji między ludźmi może mieć charakter cyfrowy i analogowy. Przykładem komunikacji cyfrowej jest używanie słów. W komunikacji analogowej istnieje natomiast podobieństwo między treścią jaką wyrażamy, a sposobem jej wypowiadania. Można stwierdzić, że komunikaty werbalne mają charakter cyfrowy, natomiast niewerbalne – analogowy.
- Kolejne założenie zwraca uwagę na to, że wszystkie interakcje mają charakter komplementarny albo symetryczny. Relacja komplementarna polega na tym, że jedna osoba inicjuje akcje, wymaga, poucza, opiekuje się i kontroluje związek, druga jest uległa, podporządkowuje się, korzysta z opieki. Zachowania jednej osoby uzupełniają zachowania drugiej. Natomiast w relacji symetrycznej partnerzy dążą do wzajemnego odzwierciedlania zachowań. Relacja ta polega na równości. Jednak zarówno relacje komplementarne mogą być niezaburzone i zaburzone.
Zaburzenia w rodzinach
Według komunikacyjnej terapii rodzin, każda próba uniknięcia komunikacji może być rozumiana jako zaburzenie. Haley wyróżniał cztery podstawowe elementy w każdym komunikacie: ja – coś mówię – do ciebie – w danej sytuacji. W komunikacji pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii zauważył, że mogą oni zaprzeczać w porozumiewaniu się każdemu z tych elementów. W rodzinach schizofrenogennych wszystkie osoby zaprzeczają komunikatom własnym i innych członków rodziny. Może pojawić się zaprzeczanie, przykładowo „To nie ja powiedziałem.”, „Nie mówiłem tego do Ciebie.”. Może to działać również na zasadzie zaprzeczania, że druga osoba coś powiedziała „To w ogóle nie było powiedziane.”. Taki sposób komunikowania się znacznie utrudnia funkcjonowanie rodziny.
Ludzie komunikując się przekazują sobie treści, ale również określają wzajemne ustosunkowania. Znaczna treść nieporozumień dotyczy zazwyczaj charakteru relacji między ludźmi, niedosłownych treści przekazywanych werbalnie. Według badaczy najbardziej zaburzone są związki nieustabilizowane, niesatysfakcjonujące, w których partnerzy nie określili, kto kontroluje. Zaburzenia mogą pojawiać się również w związkach nieustabilizowanych ale satysfakcjonujących. W takich relacjach partnerzy osiągają krótkie okresy zgody, co do charakteru relacji i mają momenty zadowolenia z relacji. Natomiast w związkach ustabilizowanych ale niesatysfakcjonujących partnerzy osiągnęli zgodę na to, kto kontroluje układ, jednak unikają problemów, które mogłyby przyczynić się do niestabilności. W takich związkach partnerzy mało od siebie dają. Terapia komunikacyjna jako zdrowe wskazuje związki, w których partnerzy osiągnęli porozumienie na temat tego, kto jakie obszary kontroluje.
Jeśli chodzi o związki komplementarne zaburzenie może polegać na sztywnej komplementarności w małżeństwie, przykładowo to mąż zawsze podejmuje decyzje dotyczące wydawania pieniędzy, a żona się podporządkowuje. Natomiast jeśli chodzi o relacje symetryczne, zaburzenie może polegać na zwiększaniu symetryczności i ukrytej rywalizacji, przykładowo bardzo sztywnego trzymania się zasad, tak, żeby każdy „miał po równo”.
Specyficznym zaburzeniem w komunikacji jest użycie paradoksu. Zazwyczaj przyjmuje formę paradoksalnego nakazu, czyli wymagania zachowania, które powinno być w naturalny sposób spontaniczne, przykładowo „Powinieneś być bardziej pewny siebie”.
Cele komunikacyjnej terapii rodzin
Głównym celem komunikacyjnej terapii jest zmiana wzorów komunikowania w rodzinie. Każdy członek rodziny powinien przekazać to, co wie, czego oczekuje od innych, jakie zachowania innych mu się podobają, a jakie nie, jak interpretuje to co robią inni, jak postrzega innych. Celem terapii jest nauczenie się dokładnego precyzowania komunikatów. Warto unikać nadmiernych uogólnień i posługiwania się wieloznacznymi określeniami. Warto prosić o informacje zwrotne i samemu ich udzielać.
Jako kolejny cel można wskazać to, że warto aby wszyscy członkowie rodziny nauczyli się przekazywać swoje intencje w sposób spójny. Niespójne komunikaty mogą wywoływać w nas nadmierną interpretację, która nie zawsze prowadzi do tego, jaka jest prawda.
Strategie i techniki
Bezpośrednia strategia dokonywania zmian polega na analizowaniu i interpretowaniu tego, co się dzieje w interakcji. To pozwala na nauczenie się reguł jasnej komunikacji. Terapeuta jest czujny na sposoby dyskwalifikacji komunikatów, pomieszane poziomy komunikacji, zwiększenie symetryczności i sztywną komplementarność relacji. Relacja z terapeutą może pomóc w dostrzeżeniu przez małżonków tego, jak traktują się wzajemnie. Ważną częścią pracy terapeuty jest odkrycie ukrytych reguł komunikacji, jakimi kieruje się system rodzinny oraz zmienianie ich. Jednym ze sposobów zmiany zachowania jest odkrycie niejawnego przekazu.
Członkowie rodziny uczą się reguł klarownej komunikacji. Mogą zastosować strategię mówienia w pierwszej osobie liczby pojedynczej o własnych uczuciach i myślach. Przykładowo zamiast „Zawsze lubiliśmy chodzić do tej kawiarni.” „Lubiłam chodzić do tej kawiarni.”. Uogólnienia, sądy i oceny powinny być formułowane jako własne. Chodzi o to, by nie były one generalizacją, jak powszechnie podzielana zasada w rodzinie. Kolejną strategią jest bezpośrednie mówienie do danej osoby z rodziny, a nie o niej. Taki sposób zwracania się do krewnych zapobiega dyskwalifikowaniu komunikatów innych.
Strategia pośrednia wymaga obecności osoby spoza systemu rodzinnego, czyli terapeuty. Rola terapeuty polega na dawaniu sugestii o odmiennych zachowaniach oraz zaleceniu kontynuowania dotychczasowych zachowań. Działa to na zasadzie paradoksu. Przykładowo, gdy terapeuta zasugeruje buntującej się nastolatce, aby nadal buntowała się przeciwko rodzicom, chwyta ją w pułapkę paradoksu. Ponieważ spełniając nakaz terapeuty, dziewczyna podporządkuje mu się. To może być dobry sposób na zachowanie stwarzające problem w rodzinie. Paradoksalne zalecenia są główną techniką terapeutyczną w terapii komunikacyjnej.
