Czym jest wypalenie zawodowe?
Wypalenie zawodowe to odpowiedź organizmu na długotrwały stres, którego źródłem jest praca. Może być to reakcja na przeciążenie obowiązkami, zbyt odpowiedzialne i trudne zadania lub wyczerpująca, nudna i monotonna praca. Pomimo faktu, iż wypalenie zawodowe w głównej mierze odnosi się do funkcjonowania w środowisku zawodowym, to ma ogromny wpływ na jakość całego życia. Wypalenie zawodowe może pojawić się na każdym etapie życia, niezależnie od wieku. Pojawia się ono coraz częściej. Dotyka zarówno osoby młode, które dopiero co wchodzą na rynek pracy, jak i dojrzałych pracowników, którzy w swoim zawodzie przepracowali już wiele lat.
Według Christiny Maslach wypalenie zawodowe jest “psychologicznym zespołem wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób, które pracują z innymi ludźmi w pewien określony sposób.„
Pracodawcy cenią wysoką motywację, zaangażowanie i aktywność pracownika. Najczęściej w ich ocenie taka postawa gwarantuje efektywność wykonywanego zawodu. Okazuje się jednak, że osoby oddane swojej pracy, które silnie utożsamiają się z organizacją, wraz z wysoko rozwinięta potrzebą osiągnięć są bardziej podatne na zjawisko wypalenia zawodowego.
Rys historyczny zjawiska wypalenia zawodowego
Termin „wypalenie” (ang. burnout) został wprowadzony do języka naukowego przez amerykańskiego psychiatrę Herberta Freudenbergera. W 1974 r. ukazał się artykuł pod tytułem Staff burn-out (z ang. wypalenie pracowników) będący owocem doświadczeń autora z jego pracy w ośrodku dla osób uzależnionych. Dużo wcześniej, niezależnie od siebie, powstawały kliniczna i literacki opisy ludzi tracących energię i motywację do pracy. Opisywani jako osoby sfrustrowane, wyczerpane, czasem porzucające z tego powodu swój zawód. Określenie to funkcjonowało również w żargonie niektórych grup zawodowych. Jednakże zagadnienie wypalenia zawodowego nie pojawiło się jako sztuczny twór. Odzwierciedla ono narastający od lat problem społeczny, którego adekwatna nazwa narodziła się spontanicznie.
W pierwszym okresie badań przypadającym do końca lat 70., w tzw. fazie pionierskiej, dominowały prace składające się na opisy kliniczne tworzone przez specjalistów. Owi specjaliści obserwowali pracowników poszczególnych firm. W miarę upływu czasu powstawał szereg negatywnych zmian, u osób niegdyś pełnych zapału i motywacji. Identyfikowane objawy dzielono na: afektywne, poznawcze, fizyczne, behawioralne oraz związane z motywacją.
Niemiecki psycholog Matthias Burisch przeanalizował wszystkie symptomy wypalenia opisywane w powstałych badaniach. Okazało się, że jest ich ponad 130. Większość objawów może występować m.in. w schorzeniach somatycznych (fizycznych), zaburzeniach adaptacyjnych czy w depresji. Na początku lat 80. powstały narzędzia służące do pomiaru zjawiska wypalenia zawodowego. Zainicjowało to drugą fazę badań nad wypaleniem, zwaną empiryczną, czyli naukową. Przyczyniła się ona do dalszego rozwoju koncepcji.
Objawy wypalenia zawodowego
Wypalenie zawodowe jest problemem złożonym. Definiuje się je jako fizyczne i psychiczne wyczerpanie, które wynika zazwyczaj z przepracowania, a także ciągłego zdenerwowania czy stresu. Często problem ten dotyczy zawodów, w których wymagany jest bezpośredni kontakt nie tylko z współpracownikami, ale też klientami. Objawy wypalenia zawodowego, na które należ zwrócić uwagę to m.in.:
- długotrwałe zmęczenie, senność, brak energii;
- spadek koncentracji;
- huśtawka nastrojów;
- bezsenność spowodowana ciągłym myśleniem o pracy;
- spadek odporności;
- objawy psychosomatyczne (np. bóle głowy, mdłości);
- utrata satysfakcji z pracy;
- obniżona samoocena;
- wycofanie, wrogość;
- sięganie po używki.
Etapy wypalenia
Wypalenie zawodowe ma negatywne konsekwencje zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym. Uważa się bowiem, że wypalenie wpływa niekorzystnie na stan zdrowia fizycznego i psychicznego. Przeważa pogląd, że wypalenie może prowadzić do szeregu zaburzeń psychicznych, takich jak: uzależnienia, zaburzenia lękowe i depresyjne. Proces rosnącej niechęci do wykonywanej pracy jest złożony i przebiega etapami. Wypalenie zawodowe rozwija się powoli i posiada 3 główne etapy:
- wyczerpania emocjonalnego i psychofizycznego, które pojawia się na skutek psychicznego przemęczenia lub przeciążenia. Objawia się narastającym, długotrwałym i nieprzemijającym uczuciem zmęczenia.
- Depersonalizacji, która przejawia się tendencją do nadmiernego dystansowania się wobec problemów zawodowych i obniżania wartości innych osób z środowiska. Osoby niechętnie podchodzą do kontaktów interpersonalnych, są konfliktowe i mają problemy z komunikacją.
- Obniżenia poczucia wartości dokonań osobistych, które oznacza brak zadowolenia z osiąganych w pracy wyników oraz subiektywne odczucie braku sukcesu.
Stres a wypalenie zawodowe
Wypalenie zawodowe nie jest równoznaczne ze stresem. Stres może być spowodowany wieloma czynnikami, podczas gdy w przypadku wypalenia mocno akcentuje się kwestie związane z aspektem społecznym. Warto pamiętać jednak, że stres jest bezspornie jedną z przyczyn wystąpienia wypalenia zawodowego. Ponadto pierwsze objawy związane ze stresem pojawiają się w aspekcie fizycznym, podczas gdy w przypadku wypalenia w aspekcie emocjonalnym. Najsilniejsza zależność między stresem, a wcześniej wspominanymi etapami wypalenia zawodowego dotyczy wyczerpania emocjonalnego. W dalszej kolejności depersonalizacji i poczucia dokonań osobistych.
Różnice między stresem a wypaleniem zawodowym upatruje się również w kontekście procesu adaptacji do trudnej sytuacji. Podjęcie właściwych działań w sytuacji doświadczania stresu pozwala powrócić osobie do normalnego funkcjonowania. Nie jest to możliwe w przypadku wypalenia zawodowego ze względu na zachodzące zmiany w postawie wobec wykonywanej pracy.
Jak zapobiegać wypaleniu zawodowemu?
W prewencji wystąpienia wypalenia zawodowego stosowana jest od lat 60. i 70. XX wieku technika Work-Life Balance. Idea ta sugeruje zrównoważenie ilości pracy w stosunku do pozostałych sfer życia osoby. Znaną i stosowaną przez wielu metodą jest reguła trzy razy 8. 8 godzin pracy, 8 godzin czasu dla siebie, 8 godzin snu. Koncepcja wydaje się słuszna i zrozumiała, jednakże warto pamiętać, że prawdziwie korzystne jest poszanowanie praw pracownika oraz troska o należny i potrzebny czas wypoczynku.
Najważniejszym krokiem jest jednak zidentyfikowanie problemu. Nie od razu musisz mieć umiejętność nazwania owego problemu wypaleniem, ale może w tym pomóc psychoterapeuta czy psycholog. Przy współpracy ze specjalistami można powoli nauczyć się zmiany dotychczasowego stylu życia. To co wydawało się jako niemożliwe stanie się możliwe. Można wyciągnąć również naukę o wyróżnianiu innych priorytetów, jak np. większa troska o zdrowie psychiczne, dopuszczenie do siebie pomocy bliskich. Zdobycie nowego wachlarza umiejętności trwa niekiedy lata, lecz warto pamiętać, iż jest skuteczny i warty zaangażowania. Jest to przede wszystkim zmiana dotychczasowego stylu życia, zarówno tego na zewnątrz, jak i naszego świata wewnętrznego.
