Różnica między zdrową a patologiczną zależnością
Zależność jest zjawiskiem uniwersalnym występującym w rozwoju człowieka, zarówno na płaszczyźnie międzyludzkiej, jak i psychicznej. Potrzeba zależności jest ważna pod kątem rozwijania się człowieka. Odpowiada ona za kształtowania się odrębnej autonomicznej osobowości wyłaniającej się z zależnych relacji z innymi. Zależność jest złożonym interpersonalnym aspektem osobowości odzwierciedlającym podstawową motywację do uzyskiwania i utrzymywania opieki, wsparcia w relacjach. Celem tendencji do opierania się na kimś jest zaspokojenie i/lub adaptacja.
Wyróżnia się trzy rodzaje zależności:
- fizyczna – rozumiana jako zależność dziecka, osoby starszej, chorej lub niepełnosprawnej od opiekuna;
- instrumentalna – czyli zależność od osoby pomagającej w osiągnięciu pewnych celów;
- emocjonalna – oznaczająca poleganie na innej osobie, która dostarcza emocjonalnego wsparcia i opieki.
Z wymienionych form ta ostatnia jest najbliższa psychologicznemu rozumieniu osobowości zależnej. W tym kontekście zależność mimo swego uniwersalnego charakteru ma zwykle zabarwienie negatywne, gdyż sugeruje, że potrzeba polegania na innych i otrzymywania od nich opieki i wsparcia jest nadmierna i nieadekwatna do wieku . Stąd wydaje się ważne odróżnienie naturalnej zależności od zależności utrwalonej, która ma charakter zaburzenia.
Patologiczna forma zależności cechuje się przede wszystkim intensywnymi pragnieniami zależności, które są ujawniane przypadkowo, bezładnie i odruchowo w wielu różnych sytuacjach. Zdrową zależność cechują pragnienia zależności, które (nawet jeśli są silne) są przejawiane tylko w niektórych sytuacjach w sposób elastyczny, dostosowany do kontekstu.
Zależne zaburzenie osobowości – kryteria diagnostyczne
Według DSM-IV osobowość zależna wraz z osobowością unikającą i obsesyjno-kompulsyjną należy do wiązki C charakteryzującej się znacznym napięciem i lękiem. W klasyfikacji ICD-10 kategoria osobowości zależnej obejmuje również osobowość asteniczną, nieadekwatną, bierną i samoponiżającą się.
Zaburzenie osobowości spełniające przynajmniej trzy spośród następujących kryteriów:
- zachęcanie lub przyzwalanie innym na przejęcie odpowiedzialności za własne ważne decyzje życiowe;
- podporządkowanie własnych potrzeb potrzebom innych oraz nadmierne uleganie ich życzeniom;
- niechęć do stawiania nawet racjonalnych wymagań osobom, od których jest się zależnym;
- poczucie dyskomfortu i bezradności w sytuacji osamotnienia z powodu wyolbrzymionej obawy przed niezdolnością do zatroszczenia się o siebie;
- nadmierna obawa przed opuszczeniem przez osobę w bliskim związku i koniecznością zadbania o siebie;
- ograniczona zdolność do podejmowania codziennych decyzji bez zbędnego radzenia się innych osób i upewniania przez nie.
Funkcjonowanie osób z zależnym zaburzeniem osobowości
Najistotniejszą cechą diagnostyczną osobowości zależnej jest utrwalona i nadmierna potrzeba doznawania opieki, która prowadzi do uległych zachowań oraz powoduje powstawanie lęków przed separacją. Taki wzorzec zachowań pojawia się we wczesnej dorosłości i jest obecny w różnych sytuacjach. Zachowania uległe i zależne wynikają z percepcji siebie jako niezdolnego do adekwatnego funkcjonowania bez pomocy innych, mają na celu wywołać u innych zachowania opiekuńcze. Osoby z tym zaburzeniem mają poważne trudności z podejmowaniem codziennych decyzji np. czy wziąć parasol czy nie bez upewnienia się i wielu porad ze strony innych. Mają także tendencję do bycia pasywnymi i pozwalania innym na wzięcie inicjatywy i odpowiedzialności za większość ważnych dziedzin w ich życiu.
Dorośli z tym zaburzeniem zwykle są zależni od rodzica lub małżonka, który decyduje o większości istotnych w ich życiu sprawach. Takimi decyzjami mogą być np. gdzie mają mieszkać, czym się zajmować, z kim się przyjaźnić. Młodzież może pozwalać rodzicom decydować o swoim ubraniu, towarzystwie, wolnym czasie, wyborze szkoły. Potrzeba przejęcia odpowiedzialności przez innych występuje poza sytuacjami, gdzie jest to uzasadnione sytuacją lub wiekiem np. specyficzne potrzeby dzieci.
Zależne zaburzenie osobowości może także występować u osób z poważną chorobą lub niepełnosprawnością i być związana z lękiem przed utratą wsparcia. Osoby zależne często mają trudności z wyrażaniem niezgody wobec innych osób, zwłaszcza tych, od których są zależne. Osoby te czują się na tyle niezdolne do samodzielnego funkcjonowania, że raczej wolą zgodzić się na coś, co jest dla nich przykre niż ryzykować utratę pomocy. Ze względu na strach przed opuszczeniem nie złoszczą się w sposób adekwatny na tych, których wsparcia potrzebują.
Osoby zależne mają trudności z inicjowaniem przedsięwzięć i ich niezależnym kontynuowaniem. Brakuje im zaufania do siebie i są przekonane, że potrzebują pomocy, by rozpocząć i kontynuować jakieś zadanie. Zamiast samodzielnego inicjowania z rozpoczęciem działań czekają na innych.
Charakterystyka osób z zależnym zaburzeniem osobowości
Sfera behawioralna
Osoby z zależnym zaburzeniem charakteryzuje uległość, brak pewności siebie i asertywności. Są zasadniczo bierne, ale także mogą wykazywać aktywne, nawet agresywne zachowanie w przypadku zagrożenia ważnej relacji. Style autoprezentacji są zróżnicowane, ale mają jeden cel – wzmocnienie więzi z potencjalnym opiekunem. Należą do nich strategie wywołujące w różny sposób wsparcie ze strony innych:
- ingracjacja – wzbudzają wdzięczność opiekuna;
- błaganie – wydają się wrażliwi i bezradni;
- egzemplifikacja – ilustrowanie przykładami w celu wykorzystania poczucia winy opiekuna;
- autopromocja – podkreślanie osobistej wartości lub dokonań;
- zastraszanie – przestraszenie i kontrolowanie opiekuna.
Sfera interpersonalna
Osoby z zależnym zaburzeniem osobowości charakteryzuje tendencja do zadowalania innych, poświęcania się, dostosowywania i lgnięcia do innych. Osoby oczekują różnego rodzaju stałych zapewnień ze strony innych, oczekują, że inni przejmą odpowiedzialność. Poszukują pomocy, aprobaty, porad i poczucia bezpieczeństwa.
Sfera poznawcza
Osoby cierpiące na zależne zaburzenie osobowości charakteryzują się sugestywnością, z łatwością przyjmują tzw. postawę Pollyanny, z powodu swojej naiwności są podatni na perswazję. Inni ludzie mogą z łatwością wykorzystać osoby z tym zaburzeniem. Ponadto mają tendencję do minimalizowania trudności i są bezkrytyczne.
Sfera afektywna
Osoby zależne są niepewne, charakterystyczne jest dla nich długotrwałe poczucie strachu, lęku, obawy czy smutku. Nie czują bezpieczeństwa i pewności siebie, są pochłonięte lękiem przed porzuceniem i dezaprobatą ze strony innych. Odczuwają znaczny dyskomfort czy znajdują się w samotności.
Style osobowości zależnej
Niedojarzała
Jest to osoba bardzo dziecinna i łatwowierna. Dopóki otoczenie nie wymaga na niej „dorosłości” jest towarzyska i miła, jednak w obliczu postawionych wymagań staje się trudna w kontakcie. Jest jakby na niższym etapie rozwoju, niedojrzała emocjonalnie oraz brakuje jej umiejętności potrzebnych do samodzielnego życia.
Zaniepokojona
Osobowość zależna z cechami osobowości unikającej. Osoba ta unika wszelkich przejawów autonomii, panicznie bojąc się utraty wsparcia, korzysta ze wsparcia instytucji. Łatwo ją wyprowadzić z równowagi, ciągle się czymś martwi lub zadręcza. Jest zdolna wybuchnąć złością, kiedy czuje, że inni nie dostatecznie skupiają się na jej potrzebie ciągłej opieki. Unika kontaktów społecznych, odczuwa samotność i pustkę. Często uskarża się na zmęczenie i dolegliwości fizyczne, może popaść w depresję.
Usłużna
Osobowość zależna z cechami osobowości histrionicznej. Osoba z tym typem osobowości zależnej jest najbardziej uległa i potrzebuje czułości. W kontaktach z innymi jest towarzyska, życzliwa, ale i uległa. Unikają konfliktów, bardzo zależy jej na aprobacie otoczenia. Jednak usłużność ma na celu zachęcenie innych do przejęcia kontroli. Ciągłe wsparcie i wyręczanie ze strony ludzi skutkuje często jej niedojrzałością.
Nieefektywna
Osobowość zależna z cechami osobowości schizoidalnej. Charakteryzuje się niskim poziomem energii i brakiem motywacji do podejmowania jakichkolwiek działań, bywa niekompetentna. Brakuje jej chęci do działania we własnych sprawach. Pragnie spokojnego życia bez obowiązków „dorosłości”, często ignoruje wymogi stawiane przez życie, lekceważy problemy. Idealne jest dla niej w nic się nie angażować. Ta osoba nie ma osiągnięć, nie chce radzić sobie z trudnościami, ale wcale nie martwi się swoimi brakami.
Pozbawiona własnego „ja”
Zatraca własną tożsamość i identyfikuje się z inną osobą przyjmując jej wartości i postawy. Określa swoje znaczenie poprzez inną osobę i poświęcaniu siebie dla niej. Brak własnego „ja” powoduje, że jest nadzwyczaj wrażliwa na utratę. W obliczy straty bliskiej osoby może przeżywać stany lękowe, depresję, a nawet poczucie własnego unicestwienia.
Leczenie zależnego zaburzenia osobowości
Powodem zgłoszenia się po pomoc przez osobę z osobowością zależną są konsekwencje, które wynikają z jej sposób funkcjonowania. Mogą to być problemy spowodowane zbytnim podporządkowaniem się innym, nieradzenie sobie w dotychczasowy sposób lub utrata osoby wspierającej. W takich sytuacjach występują także objawy lęku czy depresji. Główną formą pomocy jest psychoterapia, nakierunkowana przeważnie na wzmacnianie niezależności, poczucia sprawstwa i własnej wartości. W przypadku wystąpienia dodatkowo zaburzeń lękowych i depresyjnych należy zgłosić się także do lekarza psychiatry, by w razie konieczności wdrożyć terapię lekami. Należy jednać ściśle współpracować z lekarzem, aby uniknąć fizycznej bądź psychicznej zależności od leków oraz możliwości ich nadużywania.
