Rys historyczny
Pojęcie jak i kategoria schizotypowych zaburzeń osobowości cechują się niedługą historią. Początki pojawienia się tej kategorii doszukuje się w latach 20. XX wieku. W pracach Bleurera pojawia się koncept utajonej formy schizofrenii, na którą składały się łagodne symptomy schizofreniczne, które nie przeradzały się w psychozę. Termin „schizotypowe” został po raz pierwszy użyty przez Rado na oznaczenie niepsychotycznego fenotypowego wariantu schizofrenicznego genomu. W ramach DSM kategoria schizotypowe zaburzenia osobowości pojawiła się w wersji III. Koncentrując się na schizopochodnym aspekcie zaburzenia, za nadrzędną wobec nich kategorię można uznać zaburzenia schizofreniczne. Takie ujęcie znalazło swoje odzwierciedlenie w ICD-10.
Zaburzenia schizofreniczne mogą być widziane jako kontinuum, które rozwija się od najbardziej ciężkiego krańca, jakim jest w pełni rozwinięta schizofrenia, przez pokrewne schizofrenii zaburzenia osobowości, aż do łagodnych, „nieklinicznych”, deficytów, które można obserwować u członków rodziny pacjentów schizofrenicznych.
Z drugiej strony w diagnozowaniu schizotypowego zaburzenia osobowości szczególnie ważny jest kontekst kulturowy. Przekonania czy zachowania osób należących do specyficznych formacji kulturowych dla zewnętrznego obserwatora mogą wydawać się dziwaczne i ekscentryczne, co nie może być podstawą do diagnozowania zaburzenia.
Schizotypowe zaburzenie osobowości – obraz kliniczny
W DSM-IV schizotypowe zaburzenia osobowości zostały wyodrębnione i włączone do wiązki A. Osoby z takimi zaburzeniami ujawniają bardzo często dziwaczność lub ekscentryczność. To zaburzenie definiuje się jako wzorzec społecznych i interpersonalnych deficytów, wyrażający się w trudnościach w nawiązywaniu bliskich więzi, dyskomfortem z tym związanym, jak również zniekształceniami w percepcji i ekscentrycznością w zachowaniu. Osoby z taką diagnozą często ujawniają symptomy lęku czy depresji, i te właśnie symptomy są częściej powodem zgłoszenia się do specjalisty. Przebieg schizotypowego zaburzenia osobowości ocenia się jako względnie stabilny. Tylko u niektórych osób zaburzenia te zmierzają w kierunku schizofrenii bądź innych zaburzeń psychotycznych.
Sperry, opisując schizotypowy styl osobowości, wskazuje na takie cechy, jak:
- uważność na innych i szczególną wrażliwość na to, jak są spostrzegane przez innych;
- tendencję do abstrakcyjnego i spekulacyjnego myślenia;
- zainteresowanie okultyzmem, pozazmysłowym spostrzeganiem i siłami nadprzyrodzonymi;
- obojętność wobec konwencji społecznych i zainteresowanie niezwykłymi stylami życia;
- niezależność i niska potrzeba ścisłych zależności.
Według Akhtara symptomy zaburzenia wyrażają się w:
- chronicznej niezdolności do przeżywania przyjemności i radości i słabym rozwoju pozytywnych emocji;
- bezustannym zatopieniu w emocjach zagrożenia, strachu i wściekłości;
- ekstremalnej wrażliwości na odrzucenie i utratę sympatii;
- uczuciach alienacji;
- znacznie ograniczonym życiu seksualnym i skłonności do dezorganizacji poznawczej w warunkach stresu.
Meehl wśród symptomów wyróżnił na pierwszych miejscach:
- kognitywne ślizganie się (łagodna forma zaburzenie myśli);
- interpersonalną awersję (społeczna fobia);
- utratę zdolności do odczuwania przyjemności
- ambiwalencję.
Kryteria diagnostyczne DSM-IV
Uwzględniając kryteria DSM-IV, rozpoznanie zaburzenia nastąpić powinno wobec osoby cechującej się:
- ideami odniesienia;
- myśleniem magicznym;
- niezwykłymi doświadczeniami percepcyjnymi;
- dziwacznym myśleniem i wypowiedziami;
- paranoidalnymi ideacjami.
Ponadto osoba powinna cechować się:
- podejrzliwością;
- ograniczonym afektem;
- ekscentrycznym wyglądem;
- brakiem bliskich przyjaciół;
- nadmiernym niepokojem społecznym.
Kryteria diagnostyczne ICD-10
Odmienną konceptualizację przyjęto w ramach ICD-10. Zaburzenia schizotypowe (F21) zostały wyłączone z grupy zaburzeń osobowości (F60) i przypisane do kategorii „F20-F29 Schizofrenia, zaburzenia schizotypowe i urojeniowe”. Warunkiem koniecznym do rozpoznania i przypisania tej kategorii diagnostycznej jest przejawianie w sposób ciągły lub powtarzający się co najmniej czterech z wymienionych poniżej kryteriów przez okres co najmniej 2 lat.
- Niedostosowany albo ograniczony afekt – osoba wydaje się chłodna i obojętna;
- niezwykłe, ekscentryczne, dziwaczne zachowanie lub wygląd;
- słaby kontakt z innymi i tendencja do społecznego wycofywania się;
- niezwykłe sądy lub myślenie magiczne, wpływające na zachowanie i niespójne z normami subkulturowymi
- podejrzliwość lub nastawienie urojeniowe;
- ruminacje bez wewnętrznego oporu, często o treściach dysmorfofobicznych, seksualnych lub agresywnych;
- niezwykłe spostrzeżenia zmysłowe obejmujące iluzje somatosensoryczne (cielesne) lub inne, albo depersonalizację lub derealizację;
- puste, drobiazgowe, metaforyczne nadmiernie wypracowane lub często stereotypowe myślenie, przejawiające się dziwacznością wypowiedzi albo w inny sposób, bez wyraźniejszego rozkojarzenia;
- chwilowe, przemijające i zwykle występujące bez zewnętrznej przyczyny epizody psychotyczne z intensywnymi iluzjami, omamami słuchowymi lub innymi oraz z przekonaniami podobnymi do urojeń.
Drugi warunek konieczny odnosi się do tego, że nie można rozpoznać zaburzeń schizotypowych, jeśli osoba badana spełniała jakiekolwiek kryteria zaburzeń należące do kategorii „F20 Schizofrenia”.
Funkcjonowanie osoby z schizotypowym zaburzeniem osobowości
Osoba ze schizotypowym zaburzeniem osobowości może prezentować nietypowe dla swojego kręgu kulturowego myśli i przekonania. Może na przykład interesować się okultyzmem, czy mieć przekonanie o magicznych możliwościach, czy doznaniach, Ważny jest fakt, że osoby te pozostają przy tym w kontakcie z rzeczywistością. Dla przykładu osoba może być przekonana, że za każdym razem gdy wyjmuje parasolkę zaczyna padać. Zdrowe osoby również miewają takie myśli, ale traktują je z odpowiednim dystansem. Natomiast osoba z osobowością schizotypową jest przekonana o związku swoich zachowań z rzeczywistością, o wpływie jaki na nią wywiera.
Sposób zachowania osób z tym zaburzeniem, mimika, gestykulacja, ubiór, a nawet wystój mieszkania może cechować ekscentryczność. Także sposób mówienia, który cechuje się pełnią metafor, porównań, ale także dygresji, czy pustosłowia dopełnia obraz osoby z osobowością schizotypową.
Z uwagi na odmienność zachowania i poglądów osoby te zazwyczaj prowadzą samotnicze życie. Często nie mają przyjaciół, czy partnerów poza najbliższymi krewnymi. Gdy wchodzą w związki, dążą do zachowania dystansu lub mogą zrywać relację. Co więcej niepokój i lęk w kontakcie z ludźmi nie zmniejsza się, ani nie znika w miarę upływu czasu. Tym bardziej, że osoby z osobowością schizotypową mogą prezentować paranoidalne nastawianie, tzn. mieć przekonanie, że inni wciąż rozmawiają na ich temat i wygłaszają negatywne sądy, lub że ludzie na ulicy zawsze obserwują jej poczynania. Są zatem bardzo nieufne i stronią od kontaktów z innym.
Leczenie zaburzenia
Ludzie z osobowością schizotypową często cierpią z powodu swojej odmienności, ale zwykle nie widzą potrzeby poddania się leczeniu, ponieważ swoje zachowania uważają za racjonalne. Ponadto czasami zgłaszają się do specjalisty z innego powodu, jak na przykład problemu z obniżonym nastrojem. Tylko psychoterapia może przynieść zadowalające efekty. Leczenie zaburzeń schizotypowych wymaga bardzo zindywidualizowanego podejścia. Niektórym osobom najlepiej służy krótkoterminowa psychoterapia w nurcie poznawczo-behawioralnym, skoncentrowana na wybranym problemie, np. na zmianie wzorców zachowań w relacjach zawodowych. Inne osoby skłonne są podjąć dłuższą współpracę z terapeutą, podczas której uczą się identyfikować i nazywać własne emocje, rozwijają zdolność empatii i dowiadują się, jak pokonać barierę lęku w relacjach międzyludzkich. Farmakoterapię w leczeniu osobowości schizotypowej można stosować doraźnie. Jeżeli u osoby cierpiącej na zaburzenie pojawią się nasilone stany lękowe lub zaburzenia nastroju. W takich przypadkach skuteczność wykazują preparaty przeciwpsychotyczne i przeciwdepresyjne.
