Normalna i patologiczna sumienność
Na cechy obsesyjno-kompulsyjne, m.in. sumienność, skrupulatność czy zaangażowanie w pracę, można spojrzeć jak na rodzaj przystosowania życiowego. Co ważne, przystosowanie to niekoniecznie musi się wiązać z nadmiernym dyskomfortem jednostki. W kulturze zachodniej niektóre z nich mogą być uznane za adaptacyjne, np. nacisk na szczegóły, pracę i produktywność czy perfekcjonizm. Badania przeprowadzone na grupie lekarzy medycyny potwierdzają, że część z cech osobowości obsesyjno-kompulsyjnej przyczynia się do osiągnięcia sukcesu zawodowego. Zwłaszcza bezgraniczne oddanie pracy prowadzi do znaczących wyników także w pozostałych zawodach, w których wykonywaniu istotna jest drobiazgowość. O osobowości obsesyjno-kompulsyjnej można myśleć jak o kontinuum. Na jednym krańcu zdrowia znajduje się styl osobowości obsesyjnej, a na krańcu patologii – obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości.
Osoba zdrowa o obsesyjno-kompulsyjnym stylu osobowości pragnie wykonywać swoje zadania bezbłędnie. Natomiast perfekcjonizm osoby z zaburzeniem osobowości tego typu utrudnia bądź nawet uniemożliwia kończenie zadań. Typowymi warunkami, w których wyzwalana czy aktywowana jest charakterystyczna dla tego zaburzenia dezadaptacyjna odpowiedź, są sytuacje związane z władzą i autorytetem lub wymagania związane z bliskimi relacjami. Jednak w życiu człowieka są pewne okresy, takie jak np. czas po narodzinach dziecka, w których osoby w innych okolicznościach normalne zachowują się i doświadczają w sposób nacechowany obsesyjnością i kompulsyjnością. W takim przypadku nie można orzekać o zaburzeniu osobowości.
Cechy obsesyjno-kompulsyjnego zaburzenia osobowości
W klasyfikacji DSM-IV obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości wraz z unikowym oraz zależnym zaburzeniem osobowości tworzy wiązkę C. W wiązce tej najważniejsze są lęk i zahamowanie zachowania. Opisywane zaburzenie jest nieadaptacyjnym wzorcem nadmiernego perfekcjonizmu i znaczącej potrzeby kontroli, która wpływa na wszystkie obszary życia jednostki. Zaburzenie to charakteryzuje osiem cech osobowości: zaabsorbowanie szczegółami, perfekcjonizm, nadmierne poświęcenie pracy, hipermoralność, niezdolność pozbycia się niepotrzebnych przedmiotów, niezdolność delegowania zadań, skąpstwo oraz sztywność i upór.
Osobowość obsesyjno-kompulsyjna bywa inaczej określana jako osobowość anankastyczna. Klasyfikacja ICD-10 definiuje ją jako wzorzec zdominowany podobną grupą cech. Wyróżnia dodatkowo takie właściwości funkcjonowania, jak: nadmierne wątpliwości, pedanterię i konwencjonalność oraz pojawianie się natarczywych, niechcianych myśli bądź impulsów. Do rozpoznania zaburzenia konieczna jest obecność przynajmniej trzech wymienionych wcześniej cech lub zachowań.
Kryteria diagnostyczne ICD-10
Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości cechuje się:
- nadmiarem wątpliwości i ostrożności;
- pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, inwentaryzowanie, porządkowanie, organizowanie lub schematy postępowania;
- perfekcjonizmem, który przeszkadza w wypełnieniu zadań;
- nadmierną sumiennością, skrupulatnością i nadmiernym skupieniem się na produktywności – z zaniedbaniem przyjemności i związków międzyludzkich;
- nadmierną pedanterią i uległością wobec konwencji społecznych;
- sztywnością i uporem;
- nierozsądnym przypuszczaniem, że inni dokładnie podporządkują swe działania sposobom działania pacjenta albo nieracjonalna niechęć do przyzwalania innym na działanie;
- pojawianiem się (wtrącaniem) natarczywych a niechcianych myśli albo impulsów.
Osobowość obsesyjno-kompulsyjna – podtypy Millona
Sumienna
Podtyp ten cechuje osobę, która jest skrępowana regułami i obowiązkami. Osoba ta jest poważna, pracowita, pedantyczna, skrupulatna, niezdecydowana, nieelastyczna, wyraźnie pozbawiona wiary w siebie, boi się pomyłek i błędów.
Purytanin
Osobowość obsesyjno-kompulsyjna z cechami osobowości paranoicznej. Osoba ta jest surowa, przekonana o własnej moralnej wyższości, nietolerancyjna, o dogmatycznych poglądach, gorliwa. Osoby te nie uznają kompromisów, są skłonne do oburzenia i ferowania sądów. Ponadto cechuje je ponurość i pruderyjność. Muszą kontrolować własne odrażające impulsy i fantazje i przeciwdziałać im.
Biurokrata
Człowiek, który czuje się silny w formalnych organizacjach. Reguły grupy zapewniają mu poczucie tożsamości i bezpieczeństwo. Jest nadgorliwy, władczy, pozbawiony wyobraźni, wścibski, natrętny, małostkowy, posiada „ciasny umysł”.
Sknera
Osobowość obsesyjno-kompulsyjna z cechami osobowości schizoidalnej. Osoba o tym podtypie jest skąpa, chciwa, niezdolna do dawania, dzielenia się z innymi, rozstawania się z rzeczami. Zabezpiecza się przed stratą, obawia się wtargnięcia w pustkę jej świata wewnętrznego. Boi się ujawnienia własnych ciemnych stron i sprzecznych impulsów.
Spętana
Osoba pełna wewnętrznych sprzeczności, czuje się udręczona, ma zamęt w głowie. Jest niezdecydowana, zdezorientowana, nękana wewnętrznymi konfliktami, chaosem i frustracjami. Natrętne myśli i przymusowe czynności służą opanowaniu sprzecznych emocji.
Funkcjonowanie osób z zaburzeniem
Osoby cierpiące na obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości żyją w czarno-białym świecie, w którym nie ma miejsca na żadne błędy, niedociągnięcia, na żadne odcienie szarości. Uważają pracę za największą wartość i całkowicie się jej poświęcają. Dbają o to, by jej jakość stała na najwyższym poziomie. Sumienność, pracowitość i perfekcjonizm uważają za najważniejsze cechy, które cenią wysoko zarówno u siebie, jak też u innych. Najmniejszy błąd może u nich spowodować ogromne poczucie winy i sprawić, że uznają całą swoją pracę za kompletnie bezwartościową.
Osoby cierpiące na to zaburzenie osobowości rzadko znajdują czas dla siebie lub rodziny, nie widzą w tym jednak problemu, ze względu na swoje absolutne przekonanie o priorytetowym znaczeniu pracy. Poświęcanie czasu rodzinie może znaleźć się na ich liście rzeczy do zrobienia, jako coś co dobry/a mąż/żona czy ojciec/matka powinni robić, ale nie potrafią odnaleźć w tym przyjemności. Dotyczy to również innych czynności mających na celu służyć przyjemność.
Osoby z obsesyjno-kompulsyjnym zaburzeniem osobowości robią wszystko, żeby nie dopuszczać do siebie emocji. Dopuszczenie emocji według nich mogłoby doprowadzić do utraty kontroli, czego bardzo się. Ludzie z tym zaburzeniem nie lubią wieloznaczności, dlatego sztywno trzymają się swojego ustalonego planu, reguł i skupiają uwagę na drobiazgach. Wszystko co wiąże się z odbieganiem od schematu wywołuje u nich napięcie i niepokój.
Osobom tym towarzyszy nieustanny lęk, że mogły lub w przyszłości mogą popełnić jakiś błąd. Przeżywają większość swojego życia w przeszłości lub przyszłości. Bardzo dużo czasu zabiera im analizowanie co powinny zrobić z taką czy inną sytuacją lub co mogło być niewłaściwego w tym, co już zrobiły. Trudno im się skupić na doświadczaniu „tu i teraz”, tracąc przy tym piękno chwil. Niezmiernie rzadko mają okazję do przeżywania radości czy uniesień.
Leczenie zaburzenia
Osoby kompulsyjne podchodzą do terapii zadaniowo. Problem pojawia się w związku z ich niechęcią do nawiązania kontaktu ze swoimi emocjami. W przypadku osób z tym zaburzeniem osobowości pomocna jest wyraźna struktura terapii, jej stałość, konkretny schemat, logiczny plan terapii i jasno określone zasady. Można spodziewać się, że ludzie z osobowością anankastyczną będą chcieli zostać „wzorowymi pacjentami” i będą analizować każdą swoją odpowiedź, w obawie przed udzieleniem „nieprawidłowej”.
Osobom z tym zaburzeniem osobowości najlepiej jest tłumaczyć terapię w kategorii badania naukowego, objaśniać wszystko krok po kroku, w spójny, logiczny sposób, który będzie dla nich atrakcyjny. Mówiąc prościej terapia osoby z obsesyjno-kompulsyjnym zaburzeniem osobowości powinna uwzględniać jej preferencje do tłumaczenia wszystkiego „na rozum”. Ponadto ważne, aby miała strukturę i jasno określone zasady. Powinna posiadać konkretny plan i bardzo powoli zmierzać do kontaktowania się ze swoimi emocjami. Dobrze jest też zacząć od mniejszych problemów, żeby osoby cierpiące mogły zobaczyć na własne oczy, że są w stanie dokonać zmiany.
