Antyspołeczne Zaburzenie Osobowości

Rys historyczny

Antyspołeczne zaburzenie osobowości jest również znane jako psychopatia czy osobowość dyssocjalna. Pojęcie psychopatii funkcjonuje zarówno w terminologii medycznej, psychologicznej, jak i społecznej. W każdym z tych obszarów termin ten wzbudza wiele kontrowersji, które stają się źródłem wielu inspiracji naukowych i badawczych. „Psychopatia” w obecnym znaczeniu została spopularyzowana przez angielskiego lekarza J.C. Pricharda. Opisując przypadki określane przez niego jako moral insanity lub moral imbecility, zwrócił uwagę na patologiczny zanik uczuć moralnych u tych osób. Natomiast termin „psychopatia”, a konkretnie „psychopatyczna małowartościowość”, upowszechnił w niemiecki psychiatra J. L. A. Koch.

Pomimo że w literaturze specjalistycznej możemy spotkać wiele sposobów definiowania psychopatii, to cechą wspólną tych opisów jest stopień szkodliwości społeczne. Szkodliwość ta wynika z takich cech osobowości i wzorców zachowań jak: skłonność do agresji, przemocy, manipulacji, wyzyskiwania innych osób w celu zaspakajania własnych potrzeb. A także brak empatii i wyrzutów sumienia oraz realistycznej oceny własnej osoby. Współczesna eksploracja naukowa i kliniczna coraz częściej odnosi się do opisu osobowości i sposobu funkcjonowania osób nie naruszających norm prawnych. Wszelkie dyskusje, spory, a tym samym i kontrowersje wokół pojęcia psychopatii przyczyniają się do poszukiwania odpowiedzi na fundamentalne pytanie o pojęcie normy i patologii.

Antyspołeczne zaburzenie osobowości – obraz kliniczny

Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości już przed ukończeniem 15. roku życia prezentują zaburzenia zachowania, które polegają na nierespektowaniu podstawowych praw i norm obowiązujących w społeczeństwie. Mogą dopuszczać się agresji wobec ludzi i zwierząt, oszustw, kradzieży czy też niszczenia mienia publicznego. Taki wzorzec postępowania utrzymuje się do czasu dorosłości.

W klasyfikacji DSM-IV antyspołeczne zaburzenie osobowości zostało przyporządkowane do wiązki B. Wiązka ta obejmuje narcystyczne, histrioniczne i typu borderline zaburzenia osobowości. Zaburzenia te odznaczające się dramatycznością, emocjonalnością i lekceważeniem konsekwencji.

Zaburzenie to dotyka częściej mężczyzn niż kobiet, cierpi na nie około 3% męskiej populacji oraz około 1% żeńskiej. Kobiety w przeciwieństwie do mężczyzn  przejawiają mniejszą dozę agresji, lecz są bardziej swobodne seksualnie i brakuje im realistycznych życiowych celów. 

Sfera poznawcza

Sferę poznawczą osób psychopatycznych cechują z jednej strony problemy związane z podejmowaniem i planowaniem, zwłaszcza realistycznych i długoterminowych działań. Z drugiej zaś osoby te mają problem z tworzeniem specyficznego obrazu świata. Umiejętności związane z planowaniem działań odpowiadają za ukierunkowanie i optymalizację działania celowego, przy czym wszelka celowa działalność osoby może stać się źródłem powstania potrzeb informacyjnych. Niezaspokojenie ich prowadzi w konsekwencji do zakłócenia funkcjonowania osobowości, zahamowania jej rozwoju, a nawet dezintegracji. W przypadku psychopatycznych zaburzeń osobowości okazuje się, że zarówno ukierunkowanie, jak i zdolność celowego działania mogą mieć zaburzony przebieg. Ponadto, uwagę zwraca fakt, iż psychopaci wykazują znacznie gorszą umiejętność przewidywania niż ta, której można by oczekiwać na podstawie ich zdolności intelektualnych. Psychopaci bardzo często podejmują decyzje pod wpływem impulsu, nie zważając na konsekwencje swoich zachowań, a pojęcia dobra i zła mają dla nich abstrakcyjny charakter, pozbawiony jakiegokolwiek znaczenia.

Cechą znamienną dla tego typu osobowości jest chłód emocjonalny, czyli brak doświadczania takich emocji, jak współczucie czy poczucie winy. Nie potrafią oni zrozumieć cierpienia innych, stąd ich łatwość w drastycznym znęcaniu się psychicznym i fizycznym. Niektórzy z nich potrafią maskować brak skrupułów i empatii, umiejętnie stosując pożądaną komunikację słowną. Ponadto wykazują brak zdolności do tolerowania frustracji, przy równoczesnym bardzo nikłym poczuciu lęku. W związku z tym kara i lęk nie działają jako czynniki hamujące zachowanie.

Sfera emocjonalna

Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości przejawiają problemy z monitorowaniem własnych stanów emocjonalnych. W efekcie ich zachowanie przejawia się impulsywnością, drażliwością i agresywnością. Prezentowany przez nich chłód emocjonalny równoznaczny jest z brakiem doświadczania takich emocji, jak współczucie czy poczucie winy, stąd ich predyspozycje do stosowaniu przemocy psychicznej i fizycznej. Specjaliści, opisując sferę afektywną osób psychopatycznych, zwracają uwagę na „płytkość emocji”, „chłód emocjonalny” oraz „słabą kontrolę zachowania”. W praktyce klinicznej przejawy te są interpretowane jako stany emocjonalne związane z zaspokajaniem podstawowych uczuć, jak przyjemność i przykrość. Takie podejście pozwala również na użycie określenia „labilne”, gdyż zachowanie osoby funkcjonującej na podstawie tych dwu kryteriów emocji będzie skrajnie biegunowe. Innymi słowy, zaburzenia dynamiki emocji w postaci niestałości emocjonalnej polegają na szybkich, nieoczekiwanych, skrajnych i niezwiązanych z sytuacją zmianach reakcji emocjonalnych. Dlatego też uważa się, że omawiając zagadnienie emocji u psychopatów, należy ująć je w dwu aspektach: doświadczania emocji oraz ich kontroli.

Odwołując się do pojęcia doświadczania emocji, zwraca się uwagę na rolę pojęcia empatii. Psychopaci nie są osobami empatycznymi, wręcz przeciwnie koncentrują się na własnych doznaniach i potrzebach. Oznacza to, że ich możliwości wczuwania się w stany emocjonalne innych osób są ograniczone. Warto pamiętać, że psychopaci potrafią rozpoznać emocje i potrzeby innych, po prostu nie potrafią wyobrazić sobie, co czuje druga osoba.

Sfera behawioralna

Najbardziej charakterystyczną cechą opisującą funkcjonowanie na poziomie behawioralnym osób psychopatycznych wydaje się nieprzestrzeganie norm prawnych, społecznych czy moralnych oraz wynikające z tego faktu konsekwencje. Innymi słowy, zachowanie osób psychopatycznych cechuje z jednej strony negatywny stosunek do norm prawnych. Natomiast z drugiej strony mamy do czynienia z konsekwencjami dla psychopaty, jak i innych osób. Wynikają one z tego faktu lekkomyślności, zaniedbania czy zupełnej obojętności na wyrządzania krzywdy innym. Mogą zaniedbywać opiekę nad dzieckiem, narażając je tym samym na niebezpieczeństwo. Zachowanie to może się przejawiać w niedożywianiu dziecka, braku dbałości o nie w czasie choroby czy też jego higienę. Za sygnały nieodpowiedzialności przyjmuje się także okresy bezrobocia, porzucanie miejsc pracy bez rzeczywistych powodów czy częste nieobecności w pracy. W aktywności tych osób dominuje rywalizacja. Celem dla takiej osoby może być przetrwanie. Mogą pojawiać się przekonania, że nikomu nie można ufać, a zatem moralność to iluzja, dobroć jest słabością, a zaufanie naiwnością.

Psychopaci zazwyczaj posługują się kłamstwem i manipulacją dla przyjemności albo dla osobistego zysku. Motywacja takich zachowań może być różna, zarówno wynikać z potrzeby władzy, jak i motywów seksualnych. Psychopaci uważają, że normy są po to, aby je właśnie łamać. Niejednokrotnie spierają się z własnym, wewnętrznym systemem wartości, co wynika z faktu, iż psychopaci walczą pomiędzy poczuciem własnej autonomii wyrażającej się m.in. w sprzeciwie wobec istniejącego porządku a chęcią oddziaływania na innych. Konsekwencje takiego działania mogą być negatywne w postaci naruszania norm prawnych, ale także pozytywne. To przecież psychopaci jako nieustraszeni poszukiwacze przygód przesuwali granice doświadczenia ludzkiego, przemierzając oceany, bijąc rekordy czy ukazując nowe horyzonty bądź możliwości rozwoju społeczeństw. Przeżywanie ryzyka i dokonywanie odkryć są dla nich nagrodami, gdyż uwielbiają wyzwania, wierzą, że człowiek potrafi dawać sobie radę sam, mają dar perswazji i wcale nie chcą wieść spokojnego życia.

Antyspołeczne zaburzenie osobowości – kryteria diagnostyczne

Antyspołeczne zaburzenie osobowości cechuje:

• niezdolność do odczuwania poczucia winy;
• brak empatii;
• kłamanie, oszukiwanie, manipulowanie dla własnego zysku oraz dla rozrywki;
• lekceważenie własnego bezpieczeństwa oraz bezpieczeństwa innych ludzi;
• bezwzględne nieliczeniem się z uczuciami innych;
• silna i utrwalona postawa nieodpowiedzialności i lekceważeniem norm, reguł i zobowiązań społecznych; 
• niemożność utrzymania trwałych związków z innymi;
• bardzo niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania agresji, w tym zachowań impulsywnych; 
• niezdolność przeżywania poczucia winy i korzystania z doświadczeń (w szczególności z doświadczanych kar);
• wyraźna skłonność do obwiniania innych lub wysuwania pozornie możliwych do uznania racjonalnych zachowań, które są źródłem konfliktów z otoczeniem.

Typy osobowości antyspołecznej

Millon wyróżnił pięć typów osobowości antyspołecznej:

Zachłanna

Osoba czuje się celowo odrzucone i pozbawiona możliwości zaspokojenia własnych potrzeb. Jest drapieżna, zawistna, nienasycona w swoich pragnienia. Przejawia zazdrość, w sytuacji porażki domaga się rewanżu. Cechuje ją łapczywość, znajduje większą przyjemność w braniu niż w dawaniu.

Broniąca własnej reputacji

Typ ten posiada cechy osobowości narcystycznej. Osoba potrzebuje potwierdzenia w oczach innych ludzi swojej doskonałości, niezależności, zwycięskiej pozycji, nieugiętości. Robi na innych wrażenie groźnej i nietykalnej, bezkompromisowa w sytuacji zagrożenia własnej pozycji, nadmiernie reaguje na sygnały zagrożenia.

Ryzykująca

Typ osobowości psychopatycznej z cechami osobowości histronicznej. Nieustraszona, lubiąca ryzyko, uparta, śmiała, zuchwała, odważna, nieostrożna, lekkomyślna, impulsywna. Lekceważy przeszkody, wdaje się w niebezpieczne przedsięwzięcia.

Nomadyczna

Ten typ osobowości posiada cechy schizoidalne i unikające. Osoba uważa się za pechowca, źle potraktowanego przez los, przeklętego, odrzuconego. Tuła się na marginesie życia „wieczny włóczęga”, impulsywnie złośliwa.

Wroga

Typ ten posiada cechy osobowości paranoicznej. Osoba ta jest zaczepna, zawzięta, dokuczliwa. Szkodzi innym, w zachowaniu brutalna, pełna urazy, spodziewa się zdrady i ukarania. Pragnie zemsty, jest okrutna i niewrażliwa, pozbawiona strachu. Nie ma wyrzutów sumienia.

Leczenie antyspołecznego zaburzenia osobowości

Podjęcie leczenia jest częściej wynikiem przymusu, np. ze strony instytucji sądu, niż indywidualną decyzją. Ten rodzaj zaburzenia osobowości szczególnie silnie opiera się wszelkim wysiłkom terapeutycznym. Głównymi celami terapii mogą być np.: poprawa umiejętności społecznych, doprowadzenie do mniejszego występowania zachowań antyspołecznych, nauka panowania nad gniewem, rozwinięcie poczucia przywiązania. Wszystko to oczywiście zależy od tego z czym dana osoba ma największy problem, jest to kwestia indywidualna. W leczeniu antyspołecznego zaburzenia osobowości nie zaleca się stosowania psychoterapii dynamicznej. Lepsze efekty może przynieść terapia poznawczo-behawioralna, która polega na próbie odnalezienia bodźca powodującego błędne interpretowanie rzeczywistości. Terapia skupia się na działaniach, myślach i emocjach osoby, a jej głównym celem jest zmiana społecznie nieakceptowalnych zachowań.