Lęk, strach, czy fobia?

O co chodzi z tym lękiem?

Każdy z nas się czegoś boi, jedni boją się latania samolotem, inni pająków, a niektórzy śmierci. Strach jest naturalnym stanem emocjonalnym, który pojawia się w naszym życiu. Jest to normalna reakcja na stresujące sytuacje, które mogą spotkać nas na drodze życia. Przykładami takich sytuacji może być przemówienia publiczne, czy ważny egzamin, od którego zależy nasza przyszłość. Często w potocznym języku naprzemiennie wykorzystujemy słowa „lęk” i „strach”, jednak ważne jest ich rozróżnienie. Strach więc jest reakcją fizjologiczną na realne zagrożenie. Od lęku różni się tym, że jest proporcjonalny w stosunku do niebezpieczeństwa. Wtedy, gdy odczuwamy strach a wraz z nim stres, nasz organizm wydziela hormony, zwiększające naszą wydolność fizyczną, siłę czy prędkość. Dzięki nim, w razie niebezpieczeństwa możemy albo szybko uciec, albo stoczyć walkę.

W literaturze anglojęzycznej mechanizm ten nazywa się „fight or flight response”. Osoby, które przeżyły sytuacje bezpośredniego zagrożenia życia opisują to wydarzenie, jakby nie poznawali sami siebie. Mechanizm ten spowodował, że pomimo faktu, iż nie byli, dla przykładu, specjalnie wysportowani, gonieni, uciekali szybciej, niż kiedykolwiek. To właśnie strach ich mobilizował, dodając „nadludzkiej” wręcz siły. Ponadto, zgodnie z prawem Yerkesa Dodsona strach, który rośnie do poziomu umiarkowanego działa motywująco. Jednak jego zbyt wysoki poziom paraliżuje człowieka, uniemożliwiając jakiekolwiek zachowanie. Uczucie strachu jest więc nam potrzebne, ale tylko wtedy, gdy nie jest nadmierne i długotrwałe.

Zaburzenie lękowe – wprowadzenie

Ważne jest, aby dokładnie zdefiniować lęk. Podstawową różnicą między strachem a lękiem upatruje się w obecności prawdziwego zagrożenia. O strachu mówimy wtedy, gdy mamy do czynienia z realnym zagrożeniem. O lęku natomiast, gdy neutralna sytuacja lub bodziec wywołuje niewspółmierny dyskomfort fizyczny i psychiczny. Przedłużający się niepokój i napięcia mogą stać się poważnym zaburzeniem uniemożliwiającym poradzenie sobie z codziennymi sprawami. Osoba doświadczająca ich, nie jest w stanie nad nimi zapanować. Lęk, jako zaburzenie jest rozumiany, w momencie kiedy zaczyna wywierać paraliżujący wpływ na nasze życie. Obniżając znacząco jakość życia, ograniczając również funkcjonowanie jednostki. Przykładem obrazującym lęk jest unikanie publicznych przemówień, czy znajdowania się w miejscach z dużą liczbą osób. Ponadto, lęk jest źródłem cierpienia psychicznego danej osoby.

Wszechobecny niepokój bardzo często „kroczy w parze z depresją” – lęk bardzo często występuje podczas zaburzeń depresyjnych. Za najbardziej charakterystyczny objaw występowaniu lęku rozpoznajem w depresji jest tak zwany „lęk wolnopłynący”. Ten rodzaj lęku występuje przewlekle, czyli długoterminowo. Zazwyczaj jego poziom jest niski, niekiedy zwiększa swoje nasilenie i nie jest zależny od czynników zewnętrznych. Nasilony lęk w przebiegu depresji może prowadzić do krańcowych zmian napędu psychoruchowego. Mówiąc prościej, do ograniczenia chęci i motywacji do działania, spowolnienia poruszania się i energii psychicznej rozumianej jako tempo myślenia. Oznacza to, że może wprowadzić osobę doświadczającą lęku w osłupienie depresyjne, czyli kompletny bezruch. Na drugim miejscu pod względem częstości występowania w zaburzeniach depresyjnych lokują się napady paniki. Są one typowe dla mieszanych zaburzeń lękowo-depresyjnych.

Charakterystyka fobii

Fobia jest zaburzeniem charakteryzującym się wystąpieniem intensywnego lęku w określonych sytuacjach i kontaktach z określonymi przedmiotami. Ponadto charakteryzuje się dążeniem do unikania bodźców lękotwórczych. W fobii ważny jest fakt, iż wystąpienie lęku nie poddaje się świadomej kontroli osoby. Lęk powoduje cierpienie, które nie ustępuje pod wpływem wyjaśnień czy argumentów przedstawianych przez innych. Statystycznie w populacji ogólnej fobię najczęściej dotyczą obaw przed chorobami, burzą, zwierzętami, ciemnością, czy wysokością. Co ciekawe mogą one występować pojedynczo, bądź osoba może mieć kilka fobii naraz. Fobię można rozpoznać po jej jednoznacznych objawach, którymi są:

• utrzymujący się strach przed określonymi sytuacjami, nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia;

• silny strach lub panika występujący podczas kontaktu z niebezpieczeństwem;
• rozpoznanie, że strach jest nadmierny, bądź nieuzasadniony;
• unikanie sytuacji fobicznych powodujących wystąpienie lęku;

Objawy fobii są takie same u wszystkich cierpiących, jednak różne są przedmioty je wywołujące.

Rodzaje zaburzeń lękowych

Fobia społeczna

Określana niekiedy jako „choroba cywilizacyjna”. Charakteryzuje się występowaniem silnego lęku w różnych sytuacjach o charakterze społecznym. Przez charakter społeczny rozumiemy sytuację, gdzie jesteśmy obserwowani przez jednego, bądź wielu osób. Zwykle związany jest z obawą przed ośmieszeniem się lub poniżeniem przez innych. Przykładami sytuacji, gdzie może wystąpić fobia społeczna, są np. publiczne przemówienia, podejmowanie spontanicznych rozmów z innymi. Samo wyobrażenie sobie takiej sytuacji może powodować u osoby z fobią społeczną nasilony lęk, osiągający poziom lęku panicznego. Fizycznie osoba taka może odczuwać: kołatanie serca, uczucie braku tchu, uderzeń gorąca, pocenie się, czerwienienie, drżenie rąk i mięśni. Co ważne osoba taka jest przekonana, że wspomniane objawy fizjologiczne są dla innych osób widoczne, powodując ich nasilenie. Pomimo zdawania sobie sprawy z wystąpienia nadmiernego lęku, osoba z fobią społeczną nie potrafi sobie z nią poradzić. Dyskomfort ten związany z objawami prowadzi do unikania sytuacji o charakterze społecznym, aby uniknąć „katastrofy”.

Fobie specyficzne

Zaburzenie objawiające się silnym i niewytłumaczalnym lękiem przed konkretnymi obiektami, bądź sytuacjami. Obraz kliniczny fobii specyficznej uwzględnia powstanie silnego lęku lub paniki w przypadku zetknięcia się z przedmiotem, albo sytuacją lękotwórczą. Dla przykładu osoby dotknięte fobią specyficzną mogą spodziewać się doznania krzywdy np. pogryzienie przez psa. Innym przykładem może być sytuacja w wpadania w panikę w obliczu myśli o utracie kontroli np. omdlenia w windzie. W związku z tym starają się unikać sytuacji bądź obiektów lękotwórczych. Jeżeli natomiast muszą skonfrontować się z nim, robią to z nasilonym dyskomfortem. Tak jak w przypadku fobii społecznej, osoby z fobią specyficzną poprzez unikanie znacznie zaburzają swoje codzienne funkcjonowanie. Preferują dla przykładu długotrwałą i uciążliwą podróż autem, zamiast skorzystać z usług jakichkolwiek linii lotniczych. Do fobii specyficznych można zaliczyć między innymi:

• fobie zwierzęce – np. lęk przed psami, szczurami
• fobie związane ze środowiskiem naturalnym – np. lęk przed powodzią, śniegiem, burzą
• fobie sytuacyjne – np. lęk przed wysokością, kradzieżą, stomatologiem, szpitalem
• inne fobie – np. lęk przed tłokiem, zapachami, specyficznymi liczbami.

Zespół lęku uogólnionego (GAD)

Charakteryzuje się nierealistycznym i przesadnym lękiem przed potencjalnym nieszczęściem bądź katastrofą. Lęk ten jest nieproporcjonalnie mocno nasilony wobec rangi sytuacji i okoliczności będących jego źródłem. Osoba z GAD często zamartwia się, wybiegając myślami w przyszłość. Osoby te są w stanie ciągłej czujności, tak jakby niebawem miało wydarzyć się coś złego. Stan ten wiąże się z uczuciem napięcia powodującym dyskomfort bez możliwości odprężenia się. Ponadto towarzyszą mu objawy fizyczne takie jak: napięcie mięśniowe, bóle głowy, zaburzenia snu wraz z bezsennością. Osoba ta, zdająca sobie sprawę z nadmiernego zamartwiania się i odczuwania lęku, nie czuje się zdolna, by kontrolować swoje obawy. Do rozpoznania zespołu lęku uogólnionego, wspomniane objawy powinny utrzymywać się przez większość dnia w okresie minimum sześciu miesięcy.

Lęk paniczny z agorafobią lub bez agorafobii

Charakteryzuje się doświadczeniem nagłych, intensywnych, przytłaczających ataków paniki. Ataki te opisywane są jako „nie do opanowania”. Towarzyszy im szereg objawów fizjologicznych takich jak: duszności, pocenie się, drżenie ciała, płytki oddech, zawroty głowy, mdłości, odrętwienie, ból brzucha, lęk przed śmiercią. Napady te są nagle, niezwiązane z żadnym czynnikiem sytuacyjnym. Osoba doświadczająca lęku panicznego, która często unika miejsc, z których ucieczka mogłaby być utrudniona podczas wystąpienia ataku paniki diagnozowana, jest z lękiem panicznym z agorafobią. Co ważne agorafobia może występować bez napadów paniki, w takich przypadkach osoba unika przebywania w miejscach publicznych w obawie przed wystąpieniem dolegliwości somatycznych, np. zawału serca.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD)

Charakteryzuje się występowaniem czynności przymusowych (kompulsje) wraz z natrętnymi myślami (obsesje). Podstawową cechą zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych są powtarzające się występowanie obsesji i kompulsji, które są dotkliwe i czasochłonne. Obsesje są niechcianymi, intruzywnymi, powtarzającymi się myślami, obrazami i impulsami. Dla przykładu, mogą to być myśli takie jak: “czy aby na pewno zamknąłem za sobą drzwi?”, albo “czy wyłączyłem żelazko?”. Są one trudne do kontroli, powodują u osoby duży stres, nawet jeżeli osoba zdaje sobie sprawę z ich irracjonalności. Myśli te skupiają się najczęściej na: brudzie, zanieczyszczeniach, zarazkach, obawą przed zrobieniem komuś krzywdy, potrzebą porządku i symetrii. Kompulsje natomiast są odpowiedzią na obsesje. Są to sztywne, powtarzające się rytuały, które człowiek czuje się zmuszony wykonywać. Służą redukcji napięcia wywołanego przez obsesje, mają za zadanie ochraniać przed lękiem związanym z nim. Do najczęściej występujących kompulsji zaliczamy: mycie rąk, sprawdzanie, układanie, powtarzanie pewnych fraz, czy liczenie.

Zespół ostrego stresu (ASD)

Ostra reakcja na stres może wystąpić od razu po przeżyciu traumatycznej sytuacji, należy ona do przejściowych zaburzeń adaptacyjnych, czyli nieprawidłowości w przystosowaniu się do nowej rzeczywistości. Osoba taka postrzega otaczający świat jako nierealny, taki stan nazywany jest również „szokiem psychicznym”. Przeminięcie zdarzenia traumatycznego nie kończy przeżywania tego, co się wydarzyło. Objawy wymienione poniżej mogą utrzymywać się od kilku dni do czterech tygodni:

• depersonalizacja, czyli uczucie obcości własnego ciała
• derealizacja, czyli uczucie obcości otaczającego świata
• uczucie oszołomienia
• poczucie odrętwienia
• problemy z pamięcią
• złość, gniew, rozpacz
• unikanie innych, izolowanie się

Warto dodać, że czynnikami ryzyka wystąpienia ostrej reakcji na stres mogą być: wyczerpanie fizyczne, podeszły wiek, wrażliwości i indywidualne umiejętności radzenia sobie z niecodzienną, wstrząsającą sytuacją.

Zespół stresu pourazowego (PTSD)

PTSD jest formą reakcji na wydarzenie o mocnym wydźwięku psychicznym, związanym ze stresem lub traumatycznym zdarzeniem. Głównym kryterium różnicującym zespół stresu pourazowego od zespołu ostrego stresu, jest występowanie w przypadku ASD objawów dysocjacyjnych, czyli depersonalizacji lub derealizacji. Podczas odczuwania depersonalizacji przestajemy się czuć sobą, można powiedzieć, że czujemy się inna osobą nich dotychczas. W sytuacji derealizacji, osoba może odczuwać obcość znanego wcześniej świata, nic nie wydaje się być takie jakie było, osoby opisują to uczucie jakby “śnili”. Symptomy PTSD mogą obejmować: ciągłe napięcie i trudności w odprężeniu się, koszmary senne, powracające wspomnienia traumatycznego wydarzenia i usilne próby uniknięcia wszystkiego, co jest z nim związane.

Osoba dotknięta z zespołem stresu pourazowego ma problem z przypomnieniem sobie przebiegu traumatycznych zdarzeń, kłopoty z bezsennością, koncentracją, odczuwaniem pozytywnych emocji, szybko się denerwuje i irytuje, łatwo ją przestraszyć. Trudne emocje towarzyszące zespołowi stresu pourazowego sprawiają, że codzienne funkcjonowanie staje się kłopotliwe. Osoby zmagające się z PTSD unikają miejsc, wydarzeń, a nawet przedmiotów przypominających im o cierpieniu. Zetknięcie się z nimi sprawia, że wywołane zostają przeszłe doświadczenia związane z traumą, nazywamy to „flashbackami”. Flashbacki rozumiemy jako pojawiające się niczym urywki z filmu, wyraźne obrazy przed oczami związane z traumatycznym przeżyciem.

Przyczyny powstawania zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe nie mają ogólnie akceptowanej teorii dotyczącej etiologii, czyli genezy przyczyny powstawania ich w toku życia osoby cierpiącej na nie. Mówiąc krótko, nie zawsze jesteśmy w stanie określić, skąd zaburzenia lękowe się biorą. Za najbardziej prawdopodobny opis sytuacji powstawania zaburzeń lękowych uznaje się tak zwany “model podatność-stres”. Model ten kładzie nacisk na rolę predyspozycji osoby do określonego zaburzenia w odpowiedzi na czynniki stresujące. Specjaliści próbują wyjaśnić powstawanie zaburzeń za pomocą podejścia: biologicznego, behawioralnego, poznawczego i psychologicznego.

Biologiczna koncepcja przyczyn zaburzeń lękowych

Aspekt biologiczny powstawania zaburzeń lękowych ma charakter genetyczny, i neurofizjologiczny. Oznacza to, że mogą być one dziedziczne, a także, że są związane z funkcjonowaniem mózgu i ciała. Stwierdzono, że zaburzenia lękowe częściej występują u obydwu bliźniąt jednojajowych, niż u bliźniąt dwujajowych. Sugeruje to, że do powstania zaburzenia lękowego może przyczyniać się genotyp, czyli pula wszystkich genów, obecnych w materiale genetycznym danej osoby, które są dziedziczne. Inne badania potwierdzają, że około 31% krewnych pierwszego stopnia pacjentów z fobiami specyficznymi również na nie cierpi, dla przykładu matka – córka. Wskazuje to na pewną podatność genetyczną, zostawiając też miejsce na wpływy czynników środowiskowych, czyli tego, w jakim środowisku dana osoba przebywa.

Kolejnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu zaburzeń lękowych są procesy neurofizjologiczne. Osoby z zaburzeniami lękowymi wykazują nieprawidłowości dróg serotoniny i dopaminy, które są szczególnie związane z lękiem. U osób tych stwierdzono również niski poziom kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), który normalnie przyczynia się do hamowania pobudzenia fizjologicznego. Uważa się, że nieprawidłowości te mogą powodować szczególną reaktywność w sytuacjach lękowych, czyli reagowania na różne bodźce, które mogą wywołać emocje, w tym strach.

Poznawczo-behawioralna teoria powstawania zaburzeń lękowych

Poznawcze spojrzenie na lęk koncentruje się na procesach spostrzegania i postawach, które mogą zaburzać ocenę zagrożenia, z jakim styka się osoba. Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe często interpretują swój niepokój jako oznakę zbliżającej się katastrofy. Badacze stwierdzili, że pacjenci z zaburzeniami lękowymi sami przyczyniają się do podtrzymania swojego lęku, poprzez tendencyjne zniekształcenia poznawcze, które uwypuklają zagrażające bodźce. Przez zniekształcenie poznawcze rozumiemy wyolbrzymione lub irracjonalne wzorce myślenia. Obecność zniekształceń poznawczych w myśleniu skutkuje postrzeganiem rzeczywistości w sposób stronniczy, zafałszowany i często negatywny. Można powiedzieć, że przekonują one umysł osoby, iż to, co widzi, jest prawdziwe, podczas gdy w istocie takie nie jest. Są one co najmniej nieprecyzyjne i zazwyczaj wzmacniają negatywne myśli i uczucia. W rezultacie osoba często postrzegająca świat na podstawie o zniekształcenia poznawcze może mieć bardzo negatywny obraz świata, sytuacji,  innych ludzi, a nawet własnej osoby.

Behawioralne mechanizmy powstawania zaburzeń lękowych opierają się na poznawaniu sposobów wzmacniania i  warunkowania symptomów lęku. Lęk powstaje na skutek działania przewlekłego stresora lub silnej frustracji. Po pierwszym przeżyciu następuje uwarunkowanie reakcji lękowej na inne sytuacje, które nie są już tak stresujące czy frustrujące. Teoria społecznego uczenia się upatruje przyczyn powstawania lęku w utożsamianiu i naśladowaniu zachowań lękowych u rodziców. Uczucie lęku jest związane z typowymi bodźcami powodującymi przerażenie. Późniejsze przeniesienie lęku na inny bodziec, poprzez warunkowanie, może wywołać fobię przed innym obiektem lub nową sytuacją.

Walka z zaburzeniami lękowymi

Sposób leczenia zaburzeń lękowych zależy między innymi od tego jak lęk, jest przez osobę przeżywany i jakie dana osoba ma oczekiwania. Terapie psychologiczne mogą nie tylko pomóc w powrocie do równowagi, ale też zapobiegają nawrotom lęku. Stanowią najefektywniejszą strategię leczenia zaburzeń lękowych. Jedną z najskuteczniejszych form terapii psychologicznej w zaburzeniach lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT). Podczas takiej terapii osoba uczy się dostrzegać wzorce swojego myślenia i zachowania, które predysponują go do odczuwania lęku. Jeżeli wzorce te zostaną rozpoznane, może ona świadomie i celowo dokonać ich zmiany na takie, które redukują lęk, i wzmacniają umiejętności radzenia sobie z nim. Pomocnym jest udzielenie przez specjalistę szczegółowych informacji i wyjaśnień na temat zaburzeń lękowych i lęku, rozpowszechnienia ich w społeczeństwie oraz dostępnych możliwości leczenia. Podczas terapii pacjent pracuje nad zmianą sposobu myślenia na bardziej realistyczny i skupiony na rozwiązaniu problemu.

Często bardzo pomocne jest stopniowe stawanie twarzą w twarz z sytuacją wywołującą lęk, nazywamy to terapią ekspozycyjną. Terapia ta polega na, jak wcześniej wspomniano, mierzeniem się z obiektem lękotwórczym pod nadzorem terapeuty. Jest jedna z bardziej skutecznych form leczenia, które pozwala na zmniejszenie nadmiernych objawów zaburzeń lękowych. Jako przykład można podać osobę odczuwającą lęk przed pająkami. Wyobraża sobie on, że znajduje się w pobliżu terrarium z pająkami lub rzeczywiście wybiera się obejrzeć terrarium z pająkami. Terapie ekspozycyjne dzieli się na ekspozycje wyobrażeniowe, w których kontakt z bodźcem lub sytuacją lękotwórczą ma miejsce w wyobraźni klienta. Terapia in vivo natomiast, to praca nad problemem klienta, która odbywa się w miejscu, gdzie problem ten rzeczywiście występuje. Dla przykładu terapia osoby cierpiącej na lęk przed lataniem, która odbywa się na pokładzie samolotu. Ekspozycje wyobrażeniowe mogą odbywać się także z wykorzystaniem wirtualnej rzeczywistości.

Nie taki lęk straszny

Skuteczność leczenia zależy od wielu czynników. Można tu wspomnieć o stopniu zaawansowania dysfunkcji, źródła zaburzeń lękowych, czy naszego nastawienia do terapii. Warto pamiętać, że nie ma rzeczy niemożliwych. Badania prowadzone od wielu lat potwierdzają skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń lękowych. Co więcej, wykorzystanie technik ekspozycyjnych względem osób cierpiących na tego typu zaburzenia została potwierdzona empirycznie i jej skuteczność okazała się wyższa w porównaniu z terapią farmakologiczną. Pamiętaj, że rodzina i przyjaciele mogą odegrać ważną rolę w radzeniu sobie z zaburzeniami lękowi. Jeżeli znasz kogoś lub zauważysz u kogoś bliskiego objawy zaburzeń lękowych, daj jej znać, że jesteś gotów pomóc, chociażby wysłuchując bez oceniania. Spróbuj zachęcić ją do poszukiwania profesjonalnego wsparcia, nawet wspólnymi siłami. A co najważniejsze, pozostań z nią w kontakcie, bez nadmiernego nacisku na kontakt, ponieważ warto dać takiej osobie własną przestrzeń.