Czy nieświadomie przejąłeś rolę swoich rodziców? Parentyfikacja w pigułce.

Czym jest parentyfikacja?

Rodzina od wieków, stanowi naturalne środowisko wychowawcze dla młodego pokolenia. Istnieją jednak sytuacje, gdzie nie zawsze może wywiązywać się prawidłowo z ról i zadań wychowawczych. Różnego rodzaju nieprzewidziane zdarzenia losowe czy dysfunkcje rodzinne mogą spowodować, iż role te zostają odwrócone. Taką sytuację nazywamy właśnie parentyfikacją. W przypadku zdrowej relacji między opiekunem a dzieckiem, to opiekun dba o zaspokojenie potrzeb dziecka. Stanowi jego oparcie, wspierając w przeróżnych chwilach. Jest w stanie poradzić sobie z trudnymi emocjami zarówno swoimi, jak i dziecka. W sytuacjach kryzysowych nie obarcza swoimi problemami dziecka. Rozwiązuje je za pomocą innego dorosłego, przykładowo przyjaciela, czy terapeuty. I tak, w sytuacji gdzie dziecko zostaje sparentyfikowane, przejmuje ono zadania dorosłego. Jest to dla nich bardzo trudna sytuacja. Będąc w młodym wieku wykonują obowiązki często ponad swoje możliwości.

Nancy D. Chase przyjmuje, że parentyfikacja w rodzinie obejmuje zmianę związaną z zamianą ról. Dziecko poświęca własne potrzeby uwagi, bezpieczeństwa i uzyskiwania wsparcia w rozwoju, po to, aby dostosować się do potrzeb rodzica i troszczyć się o nie. A zatem, jeśli rodzic dopuszcza, by jakaś część jego potrzeb została zaspokojona przez dziecko, to w konsekwencji powoduje, że dziecko zaniedbuje własne potrzeby.

Pozorna siła dziecka

Parentyfikacja jest formą zaniedbania dziecka, mającą znamiona przemocy emocjonalnej i ma poważne konsekwencje dla jego dalszego rozwoju. Osoby w młodym wieku pomagające rodzinie w wielu sferach są bardzo obciążone zadaniami i problemami. Często zmusza je do tego sytuacja, wieczne narzekanie i niezadowolenie rodziców. Czasem sytuacje te są spowodowane nadużywaniem alkoholu, przemocą, rozwodem, czy chorobą. Dziecko, które przejmuje obowiązki dorosłych można nazwać „rodzicem swojego rodzica”. Na poziomie emocjonalnym może nieświadomie mieć odczucia, jakby były partnerem rodzica. Dziecko może również czuć się jako matka/ojciec swojego młodszego rodzeństwa, rozjemca czy rodzinny psycholog.

W dorosłym życiu w efekcie tych doświadczeń mogą pojawić się u niego poważne problemy ze zdrowiem psychicznym i fizycznym. Umiejętność bycia wsparciem dla innych daje złudzenie siły, tak potrzebnej w sytuacji bezradności wobec sytuacji w domu. Przez to, dziecko może mieć wrażenie, jakby właśnie przez to było ważne. Dzięki takim zachowaniom i myślom wzbudza w sobie poczucie, jakby miało być bohaterem, który ratuje swoich bliskich przed tragedią.

Dzieci narażone na parentyfikację

Odwrócenie ról w rodzinie może wystąpić, kiedy:

• rodzice są nadmiernie skupieni na pracy;
• rodzice są niestabilnie emocjonalnie;
• rodzic jest maltretowany przez drugiego rodzica;
• rodzic jest po rozwodzie;
• rodzice są niepełnosprawni, przewlekle chorzy;
• rodzice są ubodzy;
• rodzice są alkoholikami lub narkomanami;
• rodzice wykonują zawody związane z opieką nad innymi.

Parentyfikacja instrumentalna

Polega na wkładzie w utrzymanie i wyżywienie rodziny. Do obowiązków dziecka należy robienie zakupów, sprzątanie domu, gotowanie i wykonywanie innych zadań w domu. Zadania te dotyczą również opieki nad rodzicami i rodzeństwem. 

Przykłady parentyfikacji instrumentalnych

• Dziecko w roli służącego – dziecko samo sprząta mieszkanie, robi zakupy dla całej rodziny.
• Dziecko w roli opiekuna rodzica – w przypadku choroby rodzica dziecko wykonuje czynności pielęgnacyjne. A także chodzi z nim do lekarzy, monitoruje stan jego zdrowia.
• Dziecko w roli opiekuna młodszych dzieci – rodzaj ten występuje bardzo często wśród najstarszych dzieci w rodzinie. Starsze rodzeństwo zaprowadza młodsze do przedszkola, chodzi na wywiadówki, myje, ubiera. 
• Dziecko w roli żywiciela rodziny – dziecko zamiast poświęcać czas na zabawę i naukę musi zarabiać na utrzymanie rodziny.

Parentyfikacja emocjonalna

Polega na uczestnictwie w zaspokajaniu emocjonalnych potrzeb całej rodziny. Warto dodać, że parentyfikacja emocjonalna może również dotyczyć poszczególnych jej członków. Zachowania z tego typu parentyfikacją dotyczą przejęcia przez dziecka roli powiernika czy towarzysza. Do zachowań można również dodać sytuacje pośrednictwa i interwencji w konfliktach rodzinnych. Występują również zachowania wsparcia członków rodziny, jak i wychowania, np. młodszego rodzeństwa. 

Przykłady parentyfikacji emocjonalnych

• Dziecko w roli terapeuty któregoś z rodziców – słucha o problemach w związku, doradza, pociesza.
• Dziecko w roli mediatora w konfliktach – dąży do rozwiązania problemu między członkami rodziny. W szczególnie trudnej sytuacji są dzieci, które w trakcie rozwodu rodziców są zmuszane do opowiedzenia się po którejś ze stron.
• Dziecko w roli partnera rodzica – istnieją również sytuacje, kiedy dziecko staje się partnerem swojego rodzica. W skrajnych przypadkach staje się również jego partnerem seksualnym.
• Dziecko w roli kozła ofiarnego – przyjmuje ciosy, wyzwiska, agresję ze strony jednego z rodziców, by bronić drugiego.
• Dziecko w roli bohatera – chroni np. matkę przed ciosami ojca, wzywa pomoc do rodzica np. policję.

Parentyfikacja i jej negatywne konsekwencje

Dziecko w sytuacji parentyfikacji jest pozbawione tego, co z dzieciństwem kojarzy się najbardziej, tj. beztroskiego życia i rodzicielskiej akceptacji. Wykonując szerokiej maści obowiązki domowe, czy przyjmując na siebie problemy rodziców, dziecko żyje w wiecznym napięciu. Czuje się odpowiedzialne za wszystko i wszystkich w rodzinie. W sytuacjach popełnienia błędów nie ma wsparcia w swoich rodzicach, bo samo stanowi dla nich podporę. W rezultacie dziecko nie ma warunków do normalnego rozwoju, przez co może utworzyć fałszywe „ja”. Rozumiemy przez to zespół cech nieprawdziwych, ale oczekiwanych przez otoczenie. Dla przykładu fałszywe „ja” dziecka może opierać się na przekonaniu, iż jest osobą, której zawsze wszystko musi się udawać. W sytuacji porażki może odczuwać zawód związany z nią. 

Dziecko sparentyfowane może nie odseparować się od swojej rodziny i nie przejść procesu indywidualizacji. W takiej sytuacji zawsze będzie żyło problemami i życiem rodzin z której pochodzi. Niekiedy dzieci te nie zakładają nawet swojej własnej rodziny. W związku z parentyfikacją dzieci, w przyszłości – już jako dorośli – często cierpią one na zaburzenia depresyjne, czy lękowe. Mogą nie potrafić rozpoznawać, czy odczuwać niektórych emocji, wpaść w uzależnienia, czy nawet odczuwać myśli samobójcze.

Pozytywne konsekwencje parentyfikacji

Katarzyna Schier autorka książki „Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie” twierdzi, iż istnieje również tzw. zdrowa parentyfikacja. Jako pozytywne skutki wymienia wzrost empatii, samooceny, bycie bezinteresownym, czy odpowiedzialnym. Dzieci sparentyfikowane mogą w przyszłości dobrze sobie radzić w pracach zespołowych, najczęściej pełniąc funkcję lidera. Cechy te mają szansę się rozwinąć wyłącznie, jeśli przejawy parentyfikacji są przez rodziców zauważone i docenione. Parentyfikacja może także sprzyjać kształtowaniu odporności wobec przeciwności losu. Nazywamy to rezyliencją. Tego rodzaju odporność psychiczna wiąże się z funkcjonalnymi sposobami radzenia sobie oraz zdrowym rozwojem psychicznym.

Przyszłe związki dziecka sparentyfikowanego

W sytuacji parentyfikacji, dziecko może także rozwinąć styl funkcjonowania związany ze schematem samopoświęcenia. W dorosłym życiu najczęściej będzie wchodziło w związki z potrzebującymi, nieradzącymi sobie osobami. Może dojść do sytuacji przejęcia za nie odpowiedzialność, tak jak miało to miejsce ze swoimi rodzicami. 

Istnieje również szansa, że dorosła osoba, która doświadczyła parentyfikacji w dzieciństwie, może nieświadomie wybierać za partnera osoby agresywne. Działaniem tym reprezentuje tę część „ja”, która została w przeszłości stłumiona. Jeśli nagromadzona latami wściekłość zostanie odblokowana, to może ona doprowadzić do przyjęcia postawy roszczeniowej. W takiej sytuacji osoba może stać się nadmiernie asertywna. W efekcie będzie domagała się od innych zaspokojenia sfrustrowanych latami ważnych potrzeb. Najczęściej będzie jednak z uporem skupiać uwagę na innych, nadmiernie się o nich troszcząc, podporządkowując się ich oczekiwaniom, lekceważąc własne potrzeby i preferencje.

Parentyfikacja a psychoterapia

Psychoterapia może pomóc zarówno dzieciom, jak i rodzicom. Dzięki spotkaniom z psychologiem, każda strona może zrozumieć podział ról rodzinnych. Istnieje szansa na dotarcie do swojego wnętrza. Dzięki temu można stopniowo uwalniać się z ograniczeń budując autonomię. Terapia jest procesem wyzwalającym, pozwala rodzicom i dzieciom na ponowne podjęcie właściwych ról. Dorośli, którzy w dzieciństwie byli ofiarami parentyfikacji, podczas terapii, mogą nauczyć się wiele. Pracując nad sobą, zrozumieją doświadczenia, które ich uczyniły takimi jakimi są. Wszystkie negatywne impulsy, toksyczne emocje mogą zostać nazwane, a przy okazji wyjaśnione i zrozumiane.

Warto mieć na uwadze, że jeżeli problem dotknął również Ciebie, to nie wahaj się skorzystać z pomocy specjalisty. Pamiętaj, że odzyskując równowagę w życiu, możesz odnaleźć siebie, a także przywrócić zdrową sytuację rodzinną.